18 آسو ت های � دف دین در دنیای معاصر کوشش به ایقان شهیدی
نشر آسو www.aasoo.org دین در دنیای معاصر بهکوشش ایقان شهیدی )2023 (مارس 1401 چاپ نخست، اسفند آنجلس لس صفحه ۲۵۲ editor@aasoo.org آمیز ی مدنی، تحول اجتماعی، همزیستی مسالمت ی عمومی، جامعه نمایه: دین، عرصه حق چاپ و نشر الکترونیکی وکاغذیکتاب محفوظ است. طرح روی جلد: کیوان مهجور ی تجاری از این اثر ممنوع است. استفاده ها با ذکر مأخذ آزاد است. بازنشر مقالات یا بخشی از آن
فهرست 7| ایقانشهیدی | مقدمه ایقان | های آن برای ایران تأملاتی پیرامون دین در دنیای معاصر و دلالت 15| شهیدی 37| گفتمان ایران | تعامل دین و جامعه در دوران مدرن برگردان: | یورگنهابرماس | هایدینی و عرفی ی لزوم تعامل نگرش درباره 65| پویا موحد میثم بادامچی | گرادرایران یسیاسیپسااسلام رالزیوفلسفه لیبرالیسمجان 93| وگو با ایقانشهیدی درگفت دیوید پالمر در | ی مدنی بازآفرینی دین؛ شرط مشارکت دین در جامعه 117| وگو با ایقانشهیدی گفت یعمومی پراکنی،خطقرمزمشارکتدیندرعرصه ورزیونفرت خشونت جفری | ای از کانادا مشارکت دین در گفتمان عمومی: نگاهی به تجربه 135| وگو با ایقانشهیدی کمرون در گفت وگو با ایقان بنجامین شول در گفت | دین ی ظهور و افول فراتر از دوگانه 145| شهیدی وگو با مانی صورتگر در گفت | دین مدنی چیست؟ پاسخ به دو پرسش 163| بابکمینا
ی آیین وگویی درباره گفت تنیدگی اعتقادات و زیست اجتماعی؛ در هم 173| وگو با ایقانشهیدی علی مکی در گفت | زرتشت تیکون عولام: اسم رمز زیستن برای جامعه؛ نگاهی به باورهای یهودی وگو با ایقان داریوش فاخری در گفت | ی عمومی پیرامون دین و عرصه 185| شهیدی وگو با دیوید فورد درگفت | یچندمذهبی-چندسکولار زندگی در جامعه 199| ایقانشهیدی ی اسلام به سر رسیده است؟ «کارکرد» اسلام در دنیایکنونی از آیا قصه وگو با ایقان یاسر میردامادی در گفت | های فکری مختلف جریان نگاه 211| شهیدی ی بهائی پیرامون تغییر زمان افراد و ساختارها؛ نظر و عملجامعه تغییر هم 241| وگو با ایقانشهیدی مایکلکارلبرگدر گفت | اجتماعی
مقدمه ، موضوعی ۱۳۵۷ ی ایران بعد از انقلاب دین، مخصوصاً در زمینه هایی ها و تاریکی برانگیز وحساسبوده است؛ ازسویی با تمام رنج جنجال که به بار آورده و از سوی دیگر با تمام امید و نیروییکه عرضهکرده است. کند تا نگاهی اجمالی به موضوع «دین در دنیای این مجموعه تلاش می هاینظری، معاصر»داشته باشدودر اینراستا،ضمناشاره به برخیاز نگاه شانو یفعلی به بررسیتفاوتآرایجوامعدینیمختلفدر رابطه با تجربه یعمومی بپردازد. حضورشان در عرصه ی طور نسبتبهینه همین در متون ابتدایی این دفتر بیشتر از موضعی نظری به بررسی موضوع نقش هایچنینحضوریپرداخته شده ها وچالش یعمومیو راه دین در عرصه های اصلی اینحوزه، رو، درچند مقاله و مصاحبه برخی از ایده است. ازاین طور مختصر شامل آرای یورگن هابرماس، جان رالز و جفری الکساندر، به مورد بررسی قرار گرفته است.
دین در دنیای معاصر 8 ی ابتدایی این دفتر به نقشو جایگاه دین و تعامل آن با جامعه در دو مقاله ی «تأملاتی پیرامون دین در دنیای معاصر؛ پردازند. مقاله دوران مدرن می های تاریخی ی این سطور، به ریشه های آن برای ایران»، از نگارنده دلالت های هایسکولاریسمپرداختهوضمنبررسیمحدودیت بازاندیشیدرنظریه هایمختلفشناختی و عملی در دنیایمعاصر، بر آن در مواجهه با ساحت ها پیرامون دین از یکسو گذاری لزوم بازبینی در ادراکعمومی و سیاست ی«تعامل دین کند. مقاله و بازبینی در گفتمان دینی ازسویدیگر تأکید می های ملی، ی دین با هویت و جامعه در دوران مدرن» نیز با تأکید بر رابطه دهی به دینی استکه مایل بهحضور دنبالگفتمانیهنجارین برایسامان به هایهویتی، زبانی و یعمومی است؛گفتمان هنجارینیکه سویه در عرصه گیرد. تعاملیگوناگونی را در بر می هایدینی و ی لزوم تعامل نگرش ی یورگنهابرماسبا عنوان «درباره مقاله هایدینیوغیردینی پرداخته و به غیردینی» بهضرورتتاریخی تعامل نگاه هایدینی و پردازد. او تعامل نگرش نقشدولتدر تأمینچنین فضایی می بیند. یعمومی می غیردینی را امتداد طبیعیسیاستی لیبرال درحوزه ی فکریجان رالز وگویی با میثم بادامچی، او بهکاوشدر منظومه درگفت ،گرایی یسیاسیپسااسلام فلسفهپردازد.بادامچیضمنمعرفیکتابش، می کارگیری چارچوب نظری رالز، سعی در تحلیل وضعیت دین در و با به های گریز دارد. اوضمناً نگاهیکوتاه به برخی از تلاش ی ایرانیِ دین جامعه ی عمومی در ایران دارد. فکری برای آشتی دین با عرصه گوید وگویی دیگر با دیوید پالمر، او از آرای جفری الکساندر می درگفت ی مدرن، در نظر الکساندر، ساختاری مبتنی بر و اینکه چگونه جامعه
9 مقدمه ی مقدس و غیرمقدس داردکه اساساً چارچوب و خوانشی دینی دوگانه کند که «الکساندر معتقد است های دنیا است. پالمر بیان می از ساحت آید و خود را علیه های مدنیِ مشترکگرد هم می که جامعه، پیرامون ارزش شوند؛کسانی داند که غیرمدنی یا ضدمدنی در نظر گرفته می کسانی می در « داردکه های مدنی آن جامعه هستند». او بیان می که مخالف ارزش عنواننیروهایضدتمدنی، اهریمنیجلوهداده مقطعی، یهودیانبودندکه به عنوانعناصرخطرناک،ضدمدنی شدندو اکنونمسلمانانهستندکه به می شوند». کنند، دیده می که جمهوری فرانسه را تهدید می وگویی دیگر، مشارکت مستر، در گفت جفریکمرون، استاد دانشگاه مک کند.کمرون قویاً معتقد ی عمومی را مشروط به شروطی می دین در عرصه ورزیکنند، نباید در سپهر پراکنی یا خشونت استکه «اگر ادیان ... نفرت باوران و سکولارها هاییکه دین عمومیحضور داشته باشند». او از چالش یعمومی با آن مواجهند،گفته است. برای مشارکتدین در عرصه های مصاحبه با بنجامین شول، مدیر «مرکز مدرنیته در حالگذار»، روایت ی مختلفیکه از دین در جهان آکادمیک وجود دارد را بررسیکرده عمده است. شول معتقد استکه هفت روایت عمده پیرامون دین در جهان آ کادمیکو واقعی وجود داردکه عمدتاً فهم از دین و روند تکامل تاریخی است. طور خاصدر این دورانگذار فعلی، یکی از این هفت روایت آن، به ی سکولاریزاسیون ی نظریه های عمده شول این هفت روایت را بدیل دهد که برخی از طور عمده شناخته شده است و توضیح می داند که به می رسان ما در مسیر یافتن تر هستند و یاری نزدیک ها به واقعیت این روایت پاسخ به این سؤال استکه آیا دین در حال افول است و یا همچنان در زندگی مدرن نقشی مهم دارد.
دین در دنیای معاصر 10 وگوییکه با بابک مینا داشته است، در چگونگی مانی صورتگر درگفت ی دردناک و ی ایران، با توجه به تجربه موقعیت مطلوب دین در آینده یحکومتدینیدر ایرانامروز،صحبتبهمیانآورده است؛ اینکه فرساینده یباورمندانو روشنفکران توان دینیمدنیداشتو نقشجامعه چگونه می ی دینی در این مسیر چیست. وی بر آن استکه دولتمدرن در یکجامعه ی حذف دین از حیات اجتماعی» ی ایران باید از یکسو بر «وسوسه آینده فائق بیاید و از سوی دیگر باید تلاشکند تا دین را در «چارچوبی مدنی و یعمومی در نظر گیرد. با تعهد به مصالح مشترکو منافع ملی» در عرصه هایی با برخی از محققان یا پیروان ادیانی بخشانتهایی این دفتر، مصاحبه ها در رابطه با ادیان و جوامع استکه در ایران حضور دارند. این مصاحبه زرتشتی، یهودی، مسیحی، مسلمان و بهائی استو این سؤالکاوششده استکه هرکدام از این جوامع دینی به نقش دین در دنیای معاصر چگونه کند؟ چه تفاوت آرایی در میان ایشان در رابطه با نقش دین در نگاه می ی مؤمنانِ هرکدام از این ادیان، فرایند دنیای معاصر وجود دارد؟ جامعه ی باورمندان فهمند؟ و اینکه چقدر جامعه تحول اجتماعی را چگونه می به هرکدام از این ادیان، زیست دینی خود را در راستای تحول اجتماعی بینند؟ می های وضوح تفاوت اند که به سو حائز اهمیت ها، ازاین این مصاحبه های فکریهرکدام از پیروان این ادیان برای نگریستن به جهان را چارچوب کاربردن اصطلاحاتو مفاهیم متفاوتبرای تبیینجهان دهد. به نشان می های متفاوت برای مشارکت در جهت اصلاح آن،که در طول و نیز روش ها مسیر تاریخی هر دینی به شکلی درآمده است، از محتوای این مصاحبه وضوحمشخصاست. به
11 مقدمه کند که ی زرتشتیکالیفرنیا، بیان می امنای جامعه علی مکی، عضو هیئت رغم آنکهوحدتنظریدررابطه با میزاننقشی یزرتشتیایران،علی جامعه ی عمومی دارا باشد ندارد و این باور وجود داردکه که دین باید در عرصه شده، مثل جمهوریِ یک گذاری ی نام «دخالت دین زرتشت در یکجامعه کشوری، وجود ندارد»، اصول آیین زرتشتی این آیین را با مقتضیاتدنیای دهد که با اتکا به گامکرده است و به مؤمنان این فرصت را می مدرن هم باورهایشان، زیستمدرن داشته باشند. داریوش فاخری در رابطه با باور به اصل «تیکون عولام» در بین یهودیان ای ی مرمت و تعمیر دنیای ناقص وظیفه گوید و معتقد استکه ایده می رو هر تلاشی است که خداوند بر دوش بشریت گذاشته است و ازاین تواند نوعی تلاشدینی انگاشته شود. فاخری از سطوح برای بهسازی، می ی یهودی برای رسیدگی به امور مختلف دهی در جامعه مختلف سازمان ی های مختلف درون جامعه دهد که گروه گوید و نشان می سخن می ی هایی متفاوت از میزان مشروع دخالت دین در عرصه یهودی، خوانش دارند. عمومی را عرضه می اش از نقش دین دیوید فورد، استاد الهیات دانشگاهکمبریج، در مصاحبه گوید. او از خصوص انگلیس، می مسیحی در جوامع اروپای غربی، به ی مدنی های دینی حاضر در جامعه مدارسدینی مدرن، دانشگاه و سازمان ی ای برای عرصه کند و اینکه هرکدام از این عناصر، چه آورده صحبت می ی اند. این مصاحبه هرچند مرتبط با زمینه عمومی در دنیای مدرن داشته ایران نیست، تصویر رایجی که در میان بسیاری از ایرانیان، حتی نخبگان کشد و ایرانی، پیرامون جایگاه دین در غرب وجود دارد را به چالش می
دین در دنیای معاصر 12 ی عمومی را مختصات ممکن دیگری از حضور و تعامل دین در عرصه آورد. فراهم می یاسلام بهسر رسیده است؟»، وگوییدیگر پیرامون اینکه «آیا قصه درگفت مسلمین پیرامون نسبت اسلام هاییکه در نگاه یاسر میردامادی به تفاوت کند. او از هفتگروه مختلف ی عمومی وجود دارد، اشاره می و عرصه های درک هریک از اسلامیکه در دنیای معاصر حضور دارند و تفاوت وگو گوید. در اینگفت ی عمومی می ها از نسبت دین و عرصه اینگروه ی ایدئال و نقشعلم در ی سازوکار دستیابی به جامعه او همچنین درباره دهد. های اسلامی توضیح می تحول اجتماعی نزد هریک از اینگروه در مصاحبه با مایکل کارلبرگ، استاد دانشگاه وسترن واشنگتن، او به پردازد. ی بهائی در رابطه با تحول اجتماعی می بیان نظریه و عمل جامعه کنند و درعمل اینکه بهائیان چگونه به موضوع تحول اجتماعی نگاه می ی دهند؟ کارلبرگ به برنامه هایی برای تحقق آن انجام می چه فعالیت شدن ی بهائی برای افزایشتوانمندی افراد برایسهیم ایکه جامعه آموزشی کند، اشاره دارد و اقدامات دیگریکه بهائیان در تحول اجتماعی اجرا می هایی برای بهبود دهد؛ اقداماتی نظیر فعالیت دهند را توضیح می انجام می هایعمومی در طور مشارکتبهائیان در گفتمان ابعاد مادیزندگیوهمین المللی. سطوحمحلیتا بین باور، نشان از درجات وگوها پیرامون جوامع دین هرکدام از این گفت کارگیریابزاری دهی اینجوامعوهمچنینبه مختلفروشمندیوسازمان ی ها برای مشارکت و تحول در عرصه متفاوت از سوی هرکدام از آن های دینی ی رایج پیرامونگروه انگارانه عمومی دارد؛ امریکه تصویر ساده
13 مقدمه وگوها در کنار سایر مطالب این دفتر، نشان از زند. اینگفت را بر هم می هاییکه یعمومیدارد؛ پیچیدگی بودنموضوعنقشدیندرعرصه پیچیده ی الخصوص آینده های پیرامون نقش دین در دنیای معاصر و علی اندیشه ایران باید آن را در نظر بگیرند.
های آن تأملاتی پیرامون دین در دنیای معاصر و دلالت برای ایران ایقانشهیدی ایقانشهیدی دانشجویدکترایتاریخاندیشهدردانشگاهکمبریجانگلستان ی است. از وی مقالاتی پیرامون تحول اجتماعی و نقش دین در عرصه های های دینی با رسانه هایی پیرامون حقوق اقلیت عمومی و نیز مصاحبه زبان منتشرشده است. گوناگون فارسی مقدمه مرور توافقی نانوشته ی حکومت مذهبی به روایت اول: در ایران تجربه ولی در حالگسترش پیرامونضرورت ایجاد حکومتی سکولار را در میان بسیاری از ایرانیان شکل داده است؛ حکومتیکه برابری را برایشهروندان
دین در دنیای معاصر 16 شان، جنس و جنسیت، قوم و ایرانی، فارغ از اعتقادات و باورهای دینی ی ایکه ایرانیان در بیش از چهار دهه نژادشان، تضمین و تأمینکند. تجربه اند، اینآگاهیجمعیراظاهرکرده استکه مشارکت گذشته ازسرگذرانده دین ــ حداقل در معنای اسلامی آن ــ برای تعیین قوانینحقوقی و اساسی، ی کننده عنوانعامل تعیین مبنای تبعیضخواهد بود. باکنارگذاشتن دین به ی تواند به گوشه قوانین، خرد جمعی جایگزین آن خواهد شد و دین می های ایرانیان برود تا اگر فردی بدان اعتقاد داشت، بر مبنای آن زندگی خانه ی اجتماعی تمایل داردکه دین را امری غیررسمی، کند. این آگاهی فزاینده شده تلقی کند. با طور فردی گذاری و همین فاقد مرجعیت جهت قانون ی تنها از عرصه تدریج نه فرضی، دین به های چنین پیش کنکاش در گزاره ی اجتماعی نیز باید حذفشود تا رسمی (بخوانیم سیاسی)،که از عرصه آمیز شهروندان در ذیل قانونیسکولار و برابر مقدماتهمزیستی مسالمت ی عمومی فراهم آید. در این تجربه و برداشت، مشارکت دین در عرصه شودکه زندگی را آمیز دریافت می مترادف با مشارکت فکر و عملی تبعیض بهکام عموم تلخخواهد کرد. Woolf یوولف( ، در مؤسسه ۲۰۲۲ روایتدوم: در واپسینروزهایفوریه باور بودند،گرد هم هاییکه اکثراً دین ) در کمبریج انگلستان،گروه institute های زیست مؤمنانه در دنیای سکولار معاصر آمدند تا در رابطه با چالش های یهودی، مسیحی و مسلمان صحبتکنند. سخنرانان که از جامعه شان هاییکه رعایتاحکام دینی بودند،هرکدام برخی از مشکلاتوسختی شدن با این برایشان به همراه دارد و احساسات متعارضیکه هنگام مواجه ی یهودیکه کننده دهد را بیانکردند. شرکت ها دست می مشکلات به آن دلیل دانشجوی دکترای الهیات دانشگاه کمبریج بود، توضیح داد که به
17 های آن برای ایران تأملاتی پیرامون دین در دنیای معاصر و دلالت کند و به همین اش از وسایل برقی در روز شنبه استفاده نمی اعتقاد مذهبی دلیل اگر بخواهد روز شنبه وارد اتاقششود، این امکان برایشوجود ندارد اش است و چون تنها راه ورودش به اتاق استفاده از کارت الکترونیکی شود، باید از دربان چون این امر نوعی استفاده از وسایل برقی محسوبمی کرد که چنین اش بخواهد که در را برایش باز کند. او بیان می دانشکده کننده است. درخواستی از دربان در مقابل دیگر دانشجویان برایشمعذب ی سختِ دانشجوی دکترای دیگری که باور اسلامی داشت، از تجربه داشتن حجابگفت و بیانکرد که چندین سال استکه دیگر حجاب ی ارزد. نکته آور دیگران نمی های عذاب ندارد چون داشتن حجاب به نگاه ورزی در دنیای معاصر از سوی های سختی دین جالب تمامی روایت هاییکه در آن جلسه مطرح شد، طور دیگر روایت باوران فوق و همین دین ایکه در کانون هویت بود؛ جنبه ی دین های شریعتمدارانه متمرکز بر جنبه کنندگان، حتی در یک کدام ازشرکت باوران وجود داشت. هیچ دینی آن دین شان، و نه کردن برخی از اصول اجتماعی اعتقادی هایپیاده مورد، بهچالش اینکردند. اینمشاهده یاعتقاداتشان، اشاره هایشریعتمدارانه صرفا جنبه دینیِ عمدتاً شریعتمدارانه و چندان دور از انتظار نبود چونگفتمان درون شود. هویتدینی نیز معادل متعهدبودن به اجرای آدابو مناسکدرکمی هایذهنیوعینیمسیرسکولاریسمو ماتریالیسم درغرب چالش ایدر اوایلقرنهفدهمکه البتهدرماهیت های«مذهبی»وفرقه پسازجنگ عنوان بودن آن در محافل آکادمیک مناقشه است،کنارگذاشتن دین به دینی آمیز ها،راهرا برایزیستمسالمت یهویتحکومت کننده عنصرمشخص های ، دولت ۱۶۴۸ درکشورهای اروپایی فراهمکرد. با قرارداد وستفالیا در
دین در دنیای معاصر 18 افکنی ملیباهویتیملی،ونهمذهبی، بهوجود آمدندودیگردینعاملتفرقه یکشورهای اروپایی در نظر گرفته افروزی در منازعات بین عمده و جنگ های«ملی» بینکشورهایمختلفاروپایی زودیجنگ شد؛ هرچند به نمی ی علوم، هریک از شدن فزاینده آغاز شد. از سویی دیگر، با تخصصی ای از علم واگذار ها سیطره داشت، به شاخه هایمعرفتیکه دین بر آن حوزه عنوان یک زداییگردید. دین به گردید و جهان طبیعی بیش از پیش افسون بخشکارکرد و روابطجهان طبیعی هم منبعیکه روشنایی منبع معرفتی، آن مرورجایگاه اجتماعیخود را نیزواگذارکرده گردیدو به باشد،شناخته نمی ی فردی زندگی بیشتر اروپاییان رانده شد. این روند در دوران و به حوزه رفتارنمودن بیش اندیشیدنو دینی شدن تشدیدشد و مقبولیتدینی صنعتی از پیشکاهشیافت. های فرض اما چنین وضعیتی در اروپا همیشه ثابت نبود و همواره پیش های رفت، محقق نشد. با افزایشمهاجرت که انتظار می چنان سکولار، آن اروپایی، همچون سویکشورهای به ۱۹۷۰ و ۱۹۶۰ های شغلی در دهه غیرازجمعیتکوچک یمهاجرانمسلمان،به آلمانوفرانسه،جمعیتاولیه کردند، افزایشیافت. ها قبلدر اینکشورها زندگیمی مسلمانانیکه از قرن های های پناهندگی در دهه های تحصیلی و سپس مهاجرت مهاجرت های بعدی ورود مسلمانان بهکشورهای اروپایی را سببشد. بعدی، موج وگوها در ترشدن جوامع مسلمانان در کشورهای اروپایی،گفت باگسترده وگوهایی رابطهبا نمودهایبیرونیرفتارهایدینیوجهیجدیدیافت؛گفت ی روابط جوامع مسیحی و نظام لائیک حاکم در شده تثبیت که نسبت کشوری همانند فرانسه را مورد تردید قرار داد. همین امر سبب بازاندیشی های دینی و نظام سکولار حاکم بر کشورهای دیگر ی بین اقلیت در رابطه
19 های آن برای ایران تأملاتی پیرامون دین در دنیای معاصر و دلالت گرایی هایجدیدی از معنویت نیز شد. از سوی دیگر، با ظهور و رشد گونه ی وگوها پیرامون رابطه اند، گفت یافته بوده که بدیلی برای ادیان سازمان توانند در های مختلف دینی و باورهایگوناگون و جایگاهیکه می گروه یعمومی دارا باشند، بیشاز پیشدر کشورهای اروپایی رشد کرده عرصه های مردم جایی توده نظیر جابه است.عوامل دیگری نیز علاوه بر نقش بی بهکشورهای مختلف، در تشکیک فزاینده در اصالت بسیاری از تفکرات قراردادن اجتماعیِ متصلب غیردینی مؤثر بوده است. فناوری با دردَسترس های ها در اختیار گروه اندکی از مردمان بود، بسیاری از نقطه دانشیکه قرن ی بشری را با نور خود روشن ساخته است و تعصباتی راکه کور اندیشه شد را زیر سؤال برده به نام دین یا علم علیهگروهی از مردم روا داشته می های است و طبیعتاً معیارهای اخلاقی جدیدیگسترش یافته است. زمینه اند که سؤالات اخلاقی زیادی را ای رشد یافته گونه تحقیقاتعلمی نیز به های بنیادین، هوش های سلول پیش روی محققان و دانشمندان در زمینه هایاکولوژیکیو... قرار داده است. هایجنسی، انتخاب مصنوعی،هویت ای را بیش از پیشموردتوجه قرار داده و آن این است ی این موارد نکته همه روهستند؛ ایروبه هایاخلاقیگسترده کههمچنانجوامعبشریبا انتخاب های آن عاجز بوده رغم آنکه دین سنتی در تأمین پاسخ موضوعیکه علی های اخلاقی را انکار نکرده است.گرایش به یافتن است، نیاز به چارچوب پاسخیبرایسؤالاتاخلاقیمرتبطبا دنیایمدرنوفناوری، درکناردیگر یدینرا بار دیگر پیشروی عوامل اجتماعیمذکور، تمایل بهکاوشمسئله های هایی از جهان قرار داده استکه در دهه بسیاری از آدمیان در بخش رفت. امر عینی دیگریکه تشکیک در قبلکمتر چنین انتظاری از آن می ی یدین، ازجملهسکولاریسم، را تسریعکرد، نتیجه هایرایجدرباره نظریه
دین در دنیای معاصر 20 شدن دین از هایی بودکه حذف یا تضعیف بینی غیرمنتظره و اشتباه پیش غیراز کشورهای اروپای غربی کشید. عملاً به جوامع صنعتی را انتظار می ها سکولارتر شدند، دیگر شدن در برخی از جنبه که با هرچه بیشتر صنعتی کشورهایجهان ــ چه در آمریکایشمالی و لاتین و چه در آسیا و آفریقا ــ هایجدید دینی، انقلابمذهبی چنینروندیرا طی نکردند. ظهورجنبش هایمذهبیوبنیادگرایاسلامیدرخاورمیانه، طورظهورگروه ایرانوهمین اعتبار ساختند و های سکولاریسم را بی بینی نظریه بیش از پیش پیش ی نظریاتیکه تطبیق بیشتری با واقعیت ها و ارائه ضرورتتجدیدنظر در آن تر ساخت. واقعیت زندگی مردمان آفریقا، اجتماعی داشته باشند را عیان بندی جزایر پاسیفیک و بسیاری از کشورهای آسیایی دیگر نیز با صورت ی مذهبی هایسکولاریسم و جهتیکه برای تاریخکشورها و اندیشه نظریه ی چشمگیری داشته است. برخلاف انتظارها، ترسیمکرده بودند، فاصله ایکه ماهیت انسان روحانی است، همچنان به قوتگذشته چنین اندیشه ی فردی و جمعی مردمان این مناطق جهان رایج است و دین از در اندیشه دهنده به واقعیت بخشجمعی و یکی از اشکال شکل عناصر اصلی هویت فردی باقی مانده است. اجتماعی و روابط بین ویکم چنینفرایندیواقعیتیجدیدرا پیشرویجوامعبشریدرقرنبیست ی سکولاریسم پردازان معروف نظریه گذاشته است. بسیاری از نظریه ای نیستند، که با پیش رو نهادن تنها مدافع و مروج چنین نظریه دیگر نه **هایی «فراسکولار»، و یا روایت *سکولار» های «پست نظریه مجموعه * Post-secular ** Trans-secular narratives
21 های آن برای ایران تأملاتی پیرامون دین در دنیای معاصر و دلالت یعمومی در بندیجدیدی از نسبتدین و عرصه یصورت تلاشدر ارائه ها بینی اند.ایننظریاتتجدیدنظریاساسیدرپیش کشورهایاروپاییکرده هایی از واقعیت بود که سابقاً نظریات سکولاریسم ارائه و نیز خوانش دادند. بسیاریازمدافعانومروجاننظریاتسکولاریسم،همچونپیتر می برگر، با تجدیدنظر در آرای خود، عدم افول تفکرات معنوی و دینی را در ی ینحوه ینظریاتیجایگزیندرباره دنیایمعاصر پذیرفتندوسعیدر ارائه انکار یعمومی با دینراکهحالتداومحضورشقابل مناسبتعاملعرصه اند. نبود و اشکالجدیدتری نیز به خودگرفته بود، پیشکشیده های ماتریالیستی از هستی علاوه بر نظریاتسکولاریسم،کفایتخوانش هایعلمی عنوان بخشمکمل نظریه ها در فلسفه وحتی به نیز که برایدهه کردند، از سوی تعداد روزافزونی از فیلسوفان زیر سؤال برده فعالیت می سکولار که راه پرسشگری فلسفی را شده است. همانند فیلسوفان پست ی عمومی، باز برای مشارکت مجدد دین در عالم عمل همچون عرصه تر برایمشارکتمجدد نیزراهیفلسفی*گرا اند،فیلسوفانپساطبیعت کرده اند. دین در عالم نظر را هموار کرده مباحثات گسترده پیرامون عدم کفایت ماتریالیسم، فیزیکالیسم و شناختی هاومسائلهستی فلسفیدرپاسخگوییبه پرسش**گرایی طبیعت یدینی در کاوشمسائل اساسیحیاترا شناختی، راه ورود اندیشه و روش های عنوانالگویفکریبرایتبیینپدیده دوبارهگشوده است. ماتریالیسمبه بیند، های مادی نمی فیزیکی عالم هستیکه واقعیت را امری بیش از پدیده * Post-naturalist ** Naturalism
دین در دنیای معاصر 22 که هستی را ورای ماده و شامل *حتی در برابر انتقادات فیزیکالیسم پذیر بیند نیز آسیب های غیرمادی نظیر جاذبه یا الکترومغناطیس می پدیده های فلسفی بیشتری در حال ظهور هستند حال نظریه رسد. بااین به نظر می که با نقد ماتریالیسم و فیزیکالیسم، آن دو را برای فهم واقعیت هستی، دانند. توماس نیگل، فیلسوف ناکافی می **از جمله فهم ذهنیت انسانی، معروفخداناباور، معتقد استکه درکفیزیکی از هستی توانایی توضیح را ندارد. فیزیکالیسممبتنیبر اینفرض ***هایینظیرذهنیتیا آگاهی پدیده محصولمغز است. ایندرحالیاست ****ایزیستی استکه ذهنیت، پدیده کند که ذهنیت کند که فیزیکالیسم هیچ دلیلی ارائه نمی که نیگل انتقاد می یا آگاهی محصول تعاملاتعناصر صرفاً فیزیکی مغز است. نیگل معتقد استکه برایکاوش معنادار و واضح در عناصر مختلفهستی، از جمله داریم؛ *****تر از عینیت در رابطه با آگاهی انسانی، ما نیاز به تعریفی وسیع بدان معنا که محدودکردن تعریف هستی به عناصر فیزیکی، یک اشتباه ها است. هرچند نیگل معتقد ی برخی از پدیده شناختی برای مطالعه روش ی فیزیکالیسم (و طبعاً ماتریالیسم)، افکندن اندیشه دلیل سایه استکه به هنوز ابزار ذهنیکافی برای چنینکاوشی در دست نیست. نیگل با بسط ی ی آگاهی،که برای مطالعه تنها برای مطالعه کند که نه انتظار خود بیان می تر هایی داریمکه تعریفی وسیع های هنجارین هستی نیز نیاز به نظریه جنبه گیرد. ای فیزیکی در نظر می تر از ماتریالیسم است، هستی را پدیده گرایانه فیزیکالیسمکهکمیشمول * ** Human subjectivity *** Consciousness **** Biomedical ***** Expanded conception of objectivity
23 های آن برای ایران تأملاتی پیرامون دین در دنیای معاصر و دلالت بتوانند *گرایی علمی هاییکه فراتر از طبیعت از عینیت ارائه دهند؛ نظریه هایهنجارینیکه در بافتهستیتنیدهشده تکاملهستیرا با توجه بهجنبه است،کاوشکنند. برای رسیدن به این دانش، نیگل مجدداً معتقد استکه شود مورد های خود از آنچهکه «عینی» انگاشته می فرض باید اساس پیش تشکیک قرار دهیم و قائل به وجوهی هنجارین مرتبط با طبیعت باشیمکه در داخلهستی نهفتهشده استوصرفاً اموریذهنیمربوطبه افراد انسانی نیست. به نظر او، وجوه هنجارین نهفته در طبیعتاستکه به تکاملمادی بشرجهتداده و درنهایتسببظهور آگاهی انسانیشده است. اینجهت اِی در ذات طبیعت و تکامل آن بوده است، اِن برای تکامل، همچون دی تواند و مقدر استکه آن را تبدیل طورکه قوای نهفته در یک دانه می همان به یک درختکند که میوه به بار خواهد آورد؛ مسیریکه از همان ابتدا در آن دانه نهفته بوده و مسیر رشد آن را مشخصکرده بوده است. نیگل مدارانه به هستیکه او آن را معتقد استکه این رویکرد هنجارین و ارزش های فعلی نظام علمی قابل نامد، با ابزار و ارزش می **گرایی ارزشی واقع ای اثباتنیستاما قابل ابطالهم نیست. نظام ماتریالیستی-فیزیکالیستی ی سنگبراینظریه که قائلبه تفکیکارزشازواقعیتاست، یکبدیلهم ای نیگل استکه توانایی توضیحکامل هستی را هم ندارد و ذاتاً برتری ی نیگل هم ندارد. تشکیک نیگل و دیگر فیلسوفان نزدیک به او به نظریه ماتریالیسم و فیزیکالیسم راه را برای مشارکت ***های شناختی در ظرفیت مجدد وجوه تبیینی-هنجارینیکه دین بر آن تأکید دارد، گشوده است. * Scientific naturalism ** Value realism *** epistemological
دین در دنیای معاصر 24 کند که توانایی پرکردن وجوه تبیینی دین، نگاهی متافیزیکی را عرضه می دلیل محدودبودنشان به های علمی به ای را داردکه نظریه خلأهای تبیینی شان، آن فعلی شناختی های روش ی واقعیت فیزیکی و محدودیت مطالعه هایی فلسفی را ها را برای تبیین واقعیت ندارند؛ خلأهاییکه پاسخ توانایی تواند هایعلمی، نمی دلیل محدودیتشبه روش شوند که علم، به شامل می های دین استکه امکان در آن مسیر گام بردارد. از سوی دیگر، همینجنبه ی ی تکامل مادی و همچنین مسئله تاباندن نور بر برخی از ابعاد مسئله ها ساکتاست. علاوه بر نفسه، در قبال آن آ گاهی انسانی را داردکه علم، به هایماتریالیستی کارگیریچارچوب یشناختیماتریالیسم، ناکامیبه جنبه توسعه»، از ی اقتصادی و اجتماعیکشورهای «درحال در رابطه با توسعه گراتر در توسعه و ازسوییدیگر، جانبه سوییسببظهور رویکردهایهمه ی جوامع محلی شده سبب تقویتگفتمان مرتبط با نقش دین در توسعه انگاشتن رفاه و ترقی مادی انسان است. تلاش ماتریالیسم برای منفک های اخلاقی و معنوی آن، انتقادهایی را از سوی و جوامع از پیشرفت ی گرایانه باوران عالم نسبت به ماهیت سوگیرانه و غیرشمول اکثریت دین رویکردهای ماتریالیستی به توسعه برانگیخته است. این امر سبب تردید ای شده است که اقدامات های توسعه در اعتبار چارچوب فکری طرح گرا را در بر داشته است. ی فرهنگی مادی ناسنجیده هایسکولار پذیری نظریه ی این موارد، یعنی از سویی تضعیفتطبیق همه های ماتریالیستی در حل بودن نگاه در عالم واقع و از سویی دیگر ناکافی رغم تلاش قابل های توسعه، علی های فلسفی علم و نیز پروژه پرسش های فناورانه، راه را بر نظر و تمجید ماتریالیسم در پیشبرد علم و پیشرفت عملکرد دینی دوبارهگشوده است.
25 های آن برای ایران تأملاتی پیرامون دین در دنیای معاصر و دلالت هایپیرامون دین گذاری نیاز به بازبینیدر ادراکعمومیوسیاست معنای تضعیف و حذف عدم قطعیت در روند سکولارشدنکشورها، به دین، احتمالی جدید را ــ حداقل در عالم اندیشه ــ پیش رویکشورهای گونه که ای قرار داده استکه هنوز مسیر سکولاریسم را آن غیراروپایی اند. روایتیکه در ابتدای این متن از درک در اروپا تجربه شد، طی نکرده ی عمومی در ایران راندنِ دین از عرصه حاشیه بودنِ به عمومی از مطلوب های سکولار را با خود به های نظریه فرض شد، توصیفی استکه پیش ی منفی حاکمیتی مذهبی انکار استکه ایران تجربه همراه دارد. غیرقابل ی دردناک العملی به تجربه تواند عکس گذراند و ایرانِ آینده می را از سر می ویژه ها حکومت دینی باشد. اما آگاهی از دیگر مسیرهای ممکن و به دهه تواند هایدیگرکشورهایدنیا برایتعاملبا دیندردنیایجدید، می تجربه بخش نظر و عمل ایرانیان باشد و باید منجر به بازبینیِ آگاهانه و بینش فهم های قابل شده در نوع نگاه به دین، با درنظرگرفتن حساسیت اندیشیده های اخیرِ ایران شود. بازبینی جایگاه دین در دنیای در رابطه با دین در دهه یدو اشتباه رایجدرهمینرابطه،غیرممکن مدرن بدوندرنظرگرفتنتجربه گرا انکاراستکهاکثرجوامعدینیدنیارویکردیدرون است.اینامرغیرقابل ی داشته و همین امر هویتی دینی مستقل و در تنافر با هویتجمعیجامعه ی انگاری افراد جامعه ی بیگانه دهد؛ هویتیکه زمینه ها می تر را به آن بزرگ کند. هویت دینی مستقل و تر را در نظر این جوامع دینی تقویت می بزرگ ای در شدن افرادِ چنینجوامع مذهبی انگاشته گرا زمینه را برای بیگانه درون آورد. در دو وضعیتاجتماعی، چنین تر فراهم می ی بزرگ نظر افرادجامعه ی تر، یعنی دشمنی با جامعه ساز خطری بزرگ تواند زمینه ای می بیگانگی های تر و اتخاذ اعمالی افراطی شود: اول، در شرایطی که آموزه بزرگ
دین در دنیای معاصر 26 ی انگاریجامعه انگاردرونجوامعدینیترویجشود. دشمن افراطیو بیگانه انگاری یاکافر،گمراه (ضاله) و از این قبیل، تر و افرادشبه نام نجس بزرگ مخصوصاً زمانیکه دلالاتی فراتر از رستگاری یا عدم رستگاریِ فردیِ سازرواداشتن اخرویهمچونمحرومیتازحقوقاجتماعیپیداکند،زمینه تر ازسوی آنگروه از یبزرگ رساندن بهشهروندانجامعه خشونتو آسیب تواند ظهور چنین رفتارهای شود. شرایط اجتماعی دومکه می باورمندان می ها و مؤسسات خطرناکی را تسریعکند، برخوردهای افراطی افراد،گروه باوران شدنِ دین رانده حاشیه تر استکه سبب به ی بزرگ اجتماعی جامعه ی ها با جامعه به درون جوامع مذهبی خودشان و قطع تعامل و ارتباط آن گراترشدن این تر است. چنین قطع ارتباطی سببهرچه بیشتر درون بزرگ های تر و ارزش ی بزرگ ها با جامعه جوامع دینی و درنتیجه قطع ارتباط آن ای برای رفتار متعادل اجتماعی ی سنجه منزله تواند به اجتماعی آن،که می تر باشد، خواهد شد. قطع ارتباط با ی بزرگ و نیز حس تعلق به جامعه ی های مدنی آن، حس بیگانگی نسبت به جامعه تر و ارزش ی بزرگ جامعه تر را تقویت و آن را «دیگری»ایخاطی و مقصر در نظر خواهد آورد بزرگ ای برای گرایی اجباری که لایق مجازات است. چنین قطع ارتباط و درون آورد: اول آنکه با قطع افراد و جوامع دینی، مخاطراتی چند را به همراه می بینی در بین محق بینی و خود تر نوعی حس بزرگ ی بزرگ ارتباط با جامعه یابد که زمینه را برای فهم تصویر معوجی از ی دینیگسترش می آن جامعه طور جدایی کند. همین ی دینی نزد خودشان فراهم می واقعیت آن جامعه تر دادن میزانی برای سنجش واقعی از تعاملات اجتماعی، سبب ازدست ای شده و درنتیجه های اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی هر جامعه ظرفیت گرایانه از موقعیت اجتماعی و منتهی به خوانشی ناصحیح و غیرواقع
27 های آن برای ایران تأملاتی پیرامون دین در دنیای معاصر و دلالت تر ی بزرگ اخلاقیِ واقعیِ آنگروهِ اجتماعی در بین خود ایشان و جامعه ی دلیل احساس بیگانگی فزاینده ای اگر تداوم یابد، به شود. چنین رویه می تواند سبب ظهور رفتارهای افراطی تر می ی بزرگ ی دینی با جامعه جامعه العمل را های زیادی از این عکس و خطرات امنیتیگردد،کمااینکه نمونه شدندرکشور فرانسهشاهدهستیم. رانده حاشیه سازیو به نسبتبه دیگری تواند در دام یکی از چنین اشتباهاتی بیفتد که در دیگر ی ایران نیز می آینده کشورها تجربه شده است. این بدان معنا نیستکه حضور دین در ایران ها ی ایرانیان در این دهه یسنگینیکه دین بر تجربه فردا، مخصوصاً با سایه ادراک در گذاشته است، عاری از مشکلات است؛ اما علاوه بر بازبینی ضروری استکه در گفتمان هایپیراموندین، گذاری عمومیوسیاست هایی اساسی رخ دهد. درونی دین نیز بازبینی یعمومی شرطحضور دیندرعرصه بازبینیدرگفتماندین، پیش ی انگارانه است اگر قائل باشیمکه حضور فعالجوامع دینی در عرصه ساده عمومی فاقد چالش است؛ مخصوصاً اگر برخی از معتقدات این جوامع آمیز، اتکا دینیدر تضاد با اصول زیستمدرنهمچونهمزیستیمسالمت طورکه روایت دومِ ابتدای این متن ها باشد. همان به علم یا برابری انسان نشان داد، جوامع دینی عمدتاً نگاهی شریعتمدارانه به «دین» دارند و آن را هاییکه عمدتاً دهند؛ باید و نباید ها تقلیل می ای از باید و نباید به مجموعه بودن عمدتاً بخش. متدین ماهیتی محدودکننده دارند تا کارکردی رهایی شود. بیراهه نیست معنایانجام برخی از «مناسک» و «احکام» فهمیده می به که در این خوانش از دین ــکه فرد را درگیر مسائل جزئیکرده و از نگاه ی «افیون» منزله دارد ــ دین به کلان به هستی و مخصوصاً تغییر آن، بازمی
aasoo.orgRkJQdWJsaXNoZXIy MTA1OTk2