میخائیل شیشکین آرزو می‌کند که روسیه‌ی دیگری از میان خاکسترِ خود برخیزد و می‌نویسد: «ما برای بررسی تمامیت‌خواهیِ شوروی دادگاهی شبیه به نورمبرگ نداشتیم و دست قاتلین آن دوره را از قدرت کوتاه نکردیم.»

ادبیات داستانیِ امروز ایران را نمی‌توان بدون توجه به تصویر جنگ در آن شناخت. بسیاری از نویسندگانی که جنگ را تجربه کرده‌اند می‌گویند که تأثیر آنچه مشاهده کرده‌اند چنان عمیق و مهیب است که نمی‌توانند درباره‌ی چیز دیگری بنویسند.

در بحبوحه‌ی جنگ جهانی دوم، ستوان کورت روبر، کشیش و پزشک ارتش آلمان در استالینگراد، تصویری از حضرت مریم و فرزندش عیسی مسیح را نقاشی کرد و به دیوار گِلیِ سنگرِ زیرزمینی آویخت. در اوج منازعات و مصائبی که بارها و بارها در تاریخ بشر رخ داده (و هنوز هم رخ می‌دهد)، مردم همیشه این احتمالات را در نظر مجسّم کرده‌اند: روشنایی، زندگی و عشق.

پلوخیِ ۶۵ ساله محضری دلنشین دارد: آرام، وسیع‌النظر، کمی شوخ‌طبع، و کم‌ادعاست؛ دقیقاً همان چیزی که از یک استاد تاریخ انتظار دارید و می‌خواهید. اما آخرین اثر او هیچ شباهتی به تاریخ‌نگاری‌های سنتی ندارد.

برای اوکراینی‌ها آزادی مهم‌تر از ثبات است. برای روس‌ها عکس این موضوع صادق است. اوکراینی‌ها در هر دور از انتخابات رئیس‌جمهورشان را عوض می‌کنند. روس‌ها تزارشان را تا زمان مرگ سرِ کار نگاه می‌دارند.

با پایان جنگ، صدها هزار سرباز به خانه برگشتند و این مشکلات تازه‌ای درست کرد. در سراسر کشور بحث درباره‌ی رفتار ازجنگ‌برگشته‌ها بالا گرفت. خشونت خانگی و قتل‌های ناموسی با بازگشت سربازان اوج گرفت. پرداختن به این مسائل شعبه‌های محلی حزب بعث را تبدیل به ادارات کوچکی کرد که کارشان رتق‌وفتق مسائل ناشی از جنگ بود.

زخم‌ جنگ اصیل است اما ارزش اقتصادی زخم در بازارهای مختلف نوسان دارد. یک زخم «مفید» برای پرونده‌ی پناهجویی زخمی است که هم مدرک قابل رؤیت‌ دارد، هم بار سیاسی و اجتماعی، و هم تداعی رنجی حادتر می‌کند.