هشت سال حصر به جرم دوست داشتن؛ عکاس و شاعر چینی سرانجام آزاد شد
لیو شیا، شاعر و عکاس چینی، بعد از هشت سال حبس در خانه‌ی خود، در این هفته آزاد شد و به آلمان رفت. او همسر لیو شیائوبو بود- نویسنده، منتقد و فعال حقوق بشر چینی، و برنده‌ی جایزه‌ی نوبل که پارسال درگذشت. شیائوبو در سال ۲۰۰۹ در چین به اتهام «تحریک برای براندازی نظام» به یازده سال حبس محکوم شده بود. دولت چین ادعا می‌کند او به نشر اکاذیب برای بی‌اعتبار کردن دولت چین اعتراف کرده بود.
در سال ۲۰۱۰، پس از این که کمیته‌ی نوبل، جایزه‌ی نوبل صلح را به شیائوبو داد، همسرش بدون محاکمه در خانه‌ی خود حبس شد و تنها به‌صورت نامنظم با نزدیکان و وکلای خود تماس داشت. او به رغم اینکه هیچ فعالیت سیاسی‌ای نداشت و تنها به کار هنری مشغول بود، تا دو روز پیش در حصر خانگی ماند.
منشوری برای آزادی
دولت چین بر این باور بود که شیائوبو نویسنده‌ی اصلی «منشور ۰۸» بود. این منشور که در سال ۲۰۰۸ با امضای ۳۰۳ نویسنده، فعال مدنی و سیاسی، منتقد و روشنفکر چینی منتشر شد، مانیفستی برای اصلاحات سیاسی و حرکت به سوی دموکراسی در چین است. تاکنون بیش از پنج هزار فعال و روشنفکر چینی آن را امضا کرده‌اند. منشور ۰۸ این‌گونه آغاز می‌شود:
«صد سال از زمانی که اولین قانون اساسی چین نوشته شد، می‌گذرد. سال ۲۰۰۸ شصتمین سالگرد انتشار اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر است و سی سال از واقعه‌ی "دیوار دموکراسی" در پکن می‌گذرد، همچنین ده سال از زمانی که چین میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی را امضا کرد. به بیستمین سال کشتار دانشجویانی که برای دموکراسی به خیابان آمده بودند در میدان تیان‌آنمن (سال ۱۹۸۹) نزدیک می‌شویم. در میان ملت چین که در این سال‌ها فجایع حقوق بشری بی‌شماری را تحمل کرده و مبارزات زیادی را از سرگذرانده، حالا عده‌ی زیادی می‌دانند که آزادی، برابری و حقوق بشر ارزش‌هایی جهان‌شمول‌اند. آن‌ها می‌دانند که دموکراسی و حکومت بر مبنای قانون پایه‌های حفظ این ارزش‌ها هستند.»
نام «منشور ۰۸» درواقع از «منشور ۷۷» به عاریه گرفته شده است. منشور ۷۷، متنی است که ۲۴۲ روشنفکر اهل جمهوری چک در ژانویه‌ی ۱۹۷۷ منتشر کردند و در آن از رژیم کمونیست چکسلواکی خواستند آزادی بیان را رعایت کند. منشور ۷۷ را شخصیت‌های برجسته‌ی جامعه‌ی مدنی چک، از جمله واتسلاو هاول (نویسنده و سیاست‌‌مدار)، جان پاتوچکا (فیلسوف) و جیری هایک (عضو جداشده‌ی حزب کمونیست) امضا کردند و بعدها هاینریش بل، فریدریش دورنمات (نویسنده‌ی سوئیسی)، گراهام گرین و آرتور میلر به حمایت فعالانه از آن برخاستند. انتشار این منشور جنبشی مدنی در چکسلواکی سابق برانگیخت که تا ۱۹۸۲ ادامه یافت. منشور ۰۸ چین به جنبشی فراگیر مانند آن‌چه منشور ۷۷ در پی داشت، نیانجامید، اما همچنان یکی از معدود اسناد مهمِ جنبش دموکراسی‌خواهی در چین محسوب می‌شود.
از تبعید به مغولستان تا بارها بازداشت و زندان
این منشور که در سال ۲۰۰۸ با امضای ۳۰۳ نویسنده، فعال مدنی و سیاسی، منتقد و روشنفکر چینی منتشر شد، مانیفستی برای اصلاحات سیاسی و حرکت به سوی دموکراسی در چین است.
نه تدوین منشور ۰۸ اولین مداخله‌ی سیاسی شیائوبو بود و نه بازداشت او در پی انتشار این منشور، اولین رودررویی او با رژیم چین. شیائوبو در سال ۱۹۵۵ در خانواده‌ای سیاسی به دنیا آمد که در پی انقلاب فرهنگی چین در سال ۱۹۶۹، به منطقه‌ای در مغولستان تبعید شد. شیائوبو در سال ۱۹۷۷ بعد از چند سال کارگری، تحصیل در رشته‌ی ادبیات را آغاز کرد. یازده سال بعد، دکترا گرفت و سال‌های پس از آن را در غرب در دانشگاه اسلو، دانشگاه هاوایی و دانشگاه کلمبیا گذارند. شیائوبو در زمانِ جنبش دانشجویی سال ۱۹۸۹ استاد دانشگاه بود و در اعتراضات شرکت کرد. در پی آن شغلش را از دست داد و در طی سال‌های ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۱ زندانی شد. پس از آزادی از طریق نوشتن روزگار می‌گذراند، در حالی که نوشته‌هایش به ندرت اجازه‌ی انتشار داخل چین داشتند و معمولاً فقط در رسانه‌های غربی منتشر می‌شدند. تا این که در سال ۱۹۹۵ دوباره دستگیر شد، شش ماه حبس کشید و بعد به «بازآموزی از طریق کار» مجبور شد. «بازآموزی از طریق کار» مجازاتی بود که در چارچوب آن محکومان بدون نیاز به حکم دادگاه و با تصمیم پلیس تا چهار سال در زندان می‌ماندند. مجلس چین بعدها این مجازات را از قانون حذف کرد. او در سال ۱۹۹۹ آزاد و در سال ۲۰۰۳ رئیس انجمن قلم چین شد و تا سال ۲۰۰۸ و آخرین حبس خود به نوشتن ادامه داد.
جایزه‌ی نوبل
در تاریخ ۸ اکتبر ۲۰۱۰ کمیته‌ی نوبل خبر داد که لیو شیائوبو «به پاس مبارزه‌ی درازمدت و مسالمت‌آمیزش برای دفاع از حقوق اساسی بشر در چین» با جایزه‌ی نوبل صلح مورد تقدیر قرار خواهد گرفت. نمایندگان دیپلماتیک دولت چین در اسلو، چند هفته قبل از اعلام این خبر، نروژ را تهدید کرده بودند که در صورتی که شیائوبو یا هر مخالف چینی دیگری جایزه‌ای ببرد، روابط دو کشور با مشکل مواجه خواهد شد.
با این حال دو روزِ بعد مقامات چین اجازه دادند لیو شیا در زندان به دیدار همسرش برود. شیائوبو در این ملاقات به همسرش گفت که جایزه‌اش را به قربانیان کشتار میدان تیان‌آنمن تقدیم می‌کند. بلافاصله بعد از این ملاقات دولت چین خانه‌ی این زوج را تحت نظر گرفت، از حضور روزنامه‌نگاران داخلی و خارجی در خانه ممانعت کرد و حتی به شهروندان عادی اجازه نداد به دیدار خانم شیا بروند. دولت چین همچنین سفیر نروژ را احضار کرد تا رسماً به اهدای جایزه‌ی نوبل اعتراض کند.
لیو شیائوبو برنده‌ی جایزه‌ی نوبل صلح و همسرش لیو شیا
با اهدای این جایزه به یک روشنفکر منتقد چینی، رژیم چین یک جنگ تمام‌عیار رسانه‌ای علیه آکادمی نوبل، لیو شیائوبو و همسرش و بسیاری دیگر از روشنفکران منتقد آغاز کرد، دسترسی به اینترنت در چین سخت‌تر شد و بسیاری از رسانه‌های غربی در چین مسدود شدند. در طرف دیگر اما صد روشنفکر چینی در ۱۵ اکتبر همان سال در یک نامه‌ی سرگشاده خواهان آزادی فوری شیائوبو و رفع حصر خانگی همسرش شدند. در مراسم اهدای نوبل، صندلی شیائوبو خالی بود. بجز چین، ۱۸ دولت دیگر نیز رسماً اعلام کردند که در این مراسم شرکت نخواهند کرد، از جمله ایران و روسیه. چین هم اعلام کرد که از این به بعد جایزه‌ی صلح خود را اهدا خواهد کرد.
به جرم دوست داشتن
گذشته از تأثیر احتمالی اهدای جایزه‌ی نوبل صلح بر جنبش دموکراسی‌خواهی چین، این جایزه اما زندگی شخصی لیو شائوبو و البته همسرش را به‌مراتب سخت‌تر کرد. تا قبل از آزادی و سفر به برلین، آخرین عکس‌های خانم شیا به درست یک سال قبل، مراسم ترحیم شوهرش، برمی‌گردد. دولت چین به او اجازه داد که در این مراسم شرکت کند، اما خانم شیا بلافاصله دوباره ناپدید شد.
در طول دوران حبس، سفیر آلمان در پکن از جمله کسانی بود که مداوم با او تماس داشت. او با تماس‌های تلفنی و همین‌طور پیام فرستادن از طریق دوستانی که گاه موفق به دیدار با خانم شیا می‌شدند، از حال او باخبر می‌شد. آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان در طول این سال‌ها بارها به‌صورت رسمی و غیررسمی برای آزادی خانم شیا تلاش کرد. دوست لیو شیا گفته است که مرکل در طی آخرین حضور خود در چین در ماه مه ۲۰۱۸، سرانجام قول آزادی او را گرفته است. آزادی او درست یک روز بعد از ملاقات نخست‌وزیر چین با آنگلا مرکل در برلین اتفاق افتاد. آلمانی‌ها این را یک موفقیت دیپلماتیک برای مرکل در عرصه‌ی حقوق بشر می‌دانند. فرانسه و آمریکا هم فعالانه برای آزادی لیو شیا تلاش کردند.
خانم لیو شیا در حالی هشت سال در حصر خانگی ماند که هرگز نه محاکمه شد و نه حتی تفهیم اتهام. او زمانی به دوستانش گفته بود: «دارند مرا به جرم دوست داشتن لیو شیائوبو مجازات می‌کنند.»
هشت سال حصر خانگیِ سخت‌گیرانه، وضعیت سلامت این زنِ ۵۷ ساله را به شدت تحت تأثیر قرار داد. رسانه‌ها و نزدیکان او گزارش می‌دهند که وضعیت سلامت لیو شیا «بسیار بد» است و او به‌واسطه‌ی محدودیت‌های هشت سال حصر کاملاً از هم پاشیده است. لیوآ لیو، دوست نزدیک خانم شیا که در آلمان زندگی می‌کند، می‌گوید لیو شیا به افسردگی مبتلاست، دارو مصرف می‌کند و افسردگی‌اش آن‌قدر شدید است که بارها در خانه از حال رفته است. دو ماه پیش، لیو بخشی از مکالمه‌ی تلفنی خود با لیو شیا را منتشر کرد. لیو شیا در این مکالمه می‌گوید: «دیگر چیزی وجود ندارد که نگرانش باشم. شیائوبو مرده است و دیگر چیزی مرا به این دنیا وصل نمی‌کند. حالا دیگر مرگ برایم از زندگی کردن آسان‌تر است. هیچ‌چیز آسان‌تر از مواجهه با مرگ نیست. اگر بمیرم هم کسی عین خیالش نیست.»
لیو شیا در حالی از افسردگی شدید رنج می‌برد که پیش‌تر شاعر و هنرمندی فعال بود. یکی از آخرین کارهایی که از او به نمایش درآمد، مجموعه عکس‌های سیاه و سفیدی بودند که لیو شیا در بین سال‌های ۱۹۹۶ و ۱۹۹۹، زمانی که شوهرش بدون محاکمه در زندان بود، جمع‌آوری کرد. این عکس‌ها در نمایشگاهی با عنوان «مقاومت خاموش لیو شیا» در سال ۲۰۱۲ در دانشگاه کلمبیا به معرض دید عموم گذاشته شد. خانم لیو شیا در حالی هشت سال در حصر خانگی ماند که هرگز نه محاکمه شد و نه حتی تفهیم اتهام. او زمانی به دوستانش گفته بود: «دارند مرا به جرم دوست داشتن لیو شیائوبو مجازات می‌کنند.»
پروازِ لیو شیا حدود ساعت ۵ عصر به وقت محلی در فرودگاه تگل برلین به زمین نشست و بلافاصله با همراهی وزارت خارجه‌ی آلمان به محل اقامتش منتقل شد. بسیاری از فعالان چینیِ ساکن برلین به استقبال او رفته بودند. هرتا مولر، نویسنده‌ی برجسته‌ی رومانیایی‌تبار ساکن آلمان و برنده‌ی جایزه نوبل ادبیات در سال ۲۰۰۹ نیز در فرودگاه حضور داشت. خانم مولر که موفق به دیدار با لیو شیا نشد، در صحبت کوتاهی با خبرنگاران گفت: «حداقل توانستیم او را از دور ببینیم. همه ما خوشحال‌ایم که او اینجاست.»
آزادی لیو شیا درست یک روز بعد از این اتفاق افتاد که چین یک قرارداد تجاری ۲۳ میلیارد دلاری با آلمان امضا کرد. باید اضافه کرد که چین به برادر لیو شیا که در این سال‌ها اخبار مربوط به او را منتشر کرده است، اجازه‌ی خروج از کشور نداد. فعالان حقوق بشر می‌گویند دولت چین او را گروگان گرفته است تا سایه‌ی سرکوب در خارج از کشور هم از سر خانم شیا برداشته نشود و او را وادار به سکوت کند.
