مقاله

آن را «غرابِ شیطان» می‌نامند. کشتی افسانه‌ای که ناخدایان هرمزگانی را در اعصار نه چندان دور اسیر خود می‌کرد و حالا بعد مدت‌ها گویا دوباره زنده شده است. صیادان هرمزگانی مدتی است که کشتی‌های چینی صید ماهی را به این نام خطاب می‌کنند. کشتی‌هایی که به‌رغم شکایات محلی‌ها تا مدت‌ها از سوی مسئولان خطای دید انگاشته می‌شد و وجودشان تکذیب می‌شد. برخلاف غراب شیطان که با دیدن بومی‌ها ناپدید می‌شد، این کشتی‌ها هیچ تمایلی به ناپدید شدن ندارند.

در دریایی که از دیرباز در باور بومی‌ها خواهر نامیده می‌شده حضور کشتی‌های غریبه که بدون دانستن آداب دریا در آن به صیادی مشغول‌اند هیچ برای بومی‌ها خوشایند و خوش‌یمن نیست. دستِ‌ خالی برگشتن از این دریا یکی از علائم ناخرسندی خواهر است. برای اولین‌بار در تاریخ هرمزگان سینیِ بازار ماهی‌فروشان خالی از ماهی شده و صیادانی که جد اندر جد به صیادی مشغول بوده‌اند دلیل آن را حضور غریبه‌ها می‌دانند. در باور مردم هرمزگان دریا خواهری است که مانند موجودی زنده به آنان می‌نگرد. برای کوچک‌ترین عملی به او پناه می‌برند و پای ثابت بسیاری از آیین‌هاست.

چندی پیش در نخستین روز مردادماه مردم بومی بنابر رسمی قدیمی به دریا رفتند تا علاوه بر نشان دادن احترام خود به دریا از او بخواهند تا تورهای آنان را مملو از ماهی کند. در این روز زنان لباس‌های رنگارنگ می‌پوشند، شیرینی محلی پخش می‌کنند، کِل می‌کشند و مردان درِ خانه‌های خود را با گِلَگ-خاک سرخ هرمز-رنگ می‌کنند تا دل دریا را شاد کنند. آنها در این روز لب به ماهی نمی‌زنند و هیچ توری به دریا نمی‌اندازند تا جشن «نوروز صیاد» اسیر نفرین دریا نشود. از فردای این روزِ نو هر صیادی می‌تواند فصل جدید صیادی را با دست پر آغاز کند.

اما حتی این جشن نیز نتوانست تور صیادان را مملو از ماهی کند. کشتی‌های غریبه همچون هر روز اندک‌اندک در افق ظاهر می‌شوند. از درون این کشتی‌ها صداهای ناآشنا و وهم‌انگیز به گوش می‌رسد. در گذشته زمانی که دریانوردان به چنین کشتی‌ای برمی‌خوردند دست به دعا برمی‌داشتند و آن‌قدر اذان می‌گفتند تا غریبه ناپدید شود و از مصیبت احتمالی رهایی یابند و اگر ناپدید نمی‌شد یقین می‌کردند که قصد آزار دارد. یعنی غراب شیطان است. کشتی‌های صیادی چینی این چنین توسط بومی‌ها رؤیت و روایت می‌شود. از سوی دیگر مسئولان نیز غراب شیطان خود را دارند. کشتی‌ای که حاضر است اما غایب. استاندار هرمزگان از اولین کسانی بود که به این امر پیدا و پنهان دامن زد.

فریدون همتی در مصاحبه با میزان در رابطه با حضور صیادان چینی می‌گوید: «‌این خبر اصلاً واقعیت ندارد... این کشتی‌ها چینی نیستند ...بلکه ماهیگیران محلی برای صید فانوس‌ماهی از کشتی چینی استفاده می‌کنند.» استاندار هرمزگان در حالی این سخنان را می‌گفت که درست یک سال قبل، یکی از اعضای اتاق بازرگانی بندرعباس روایت موثقی از حضور چینی‌ها در سواحل هرمزگان ارائه کرده بود. پورحیدری ظهور صیادان چینی و صید بی‌رویه آنان توسط کشتی‌ها و تور‌های بزرگ را خطربزرگ خوانده بود. خطری که زیست‌بوم خلیج‌فارس و معیشت صیادان را تهدید می‌کند. وی اما در سخنان خود نامی از فانوس‌ماهی نبرده بود بلکه به ماهی یال‌دار اشاره کرده بود.

در فرهنگ مردم چین غذای دریایی از پیشینه‌ی باستانی برخوردار است و در سبد غذایی‌شان نقش مهمی ایفا می‌کند. نقش مهم آبزیان را می‌توان در مثل‌های آنان دید. مانند ضرب‌المثلی که می‌گوید: «اگر می‌خواهید به کسی کمک کنید به او ماهی ندهید ماهی‌گیری را به او بیاموزید.»

چینی‌ها اما در مورد صیادی در ایران شفاف بوده‌اند. وزارت کشاورزی چین در اکتبر سال ۲۰۱۷ اعلام کرد که پنج کشتی ماهیگیریِ استان شاندونگِ این کشور برای صیادی به بندرعباس اعزام شده‌اند.

سواحل چین طی چند سال گذشته قادر به جوابگویی به تقاضای این عبارت نبوده است. علاوه بر این تقاضای یک میلیارد و نیمی، چین بزرگترین صادرکننده‌ی ماهی دنیا محسوب می‌شود. با کاهش ذخایر دریایی، کشتی‌های ماهیگیری چینی یک راه پیش روی خود دارند: سفرهای اکتشافی. درست همانند سفرهای اکتشافی پرتغالی‌ها و اسپانیایی‌ها در اوائل قرن شانزده میلادی. اما حتی واسکودوگاما هم برای فتح هند نقشه‌ای در جیب داشت. گفته می‌شود که اکثر کشتی‌های چینی تصادفی در ساحل دیگری ظاهر می‌شوند. هدف آن‌ها صید هرگونه آبزی موجود در دریاست و کشور و قاره‌اش اهمیت چندانی ندارد. «گرین پیس» -یک نهاد غیرانتفاعی بین‌المللی- در سال ۲۰۱۵ اعلام کرد که کشتی‌های ماهیگیری چینی، در آب‌های آفریقا غیرقانونی به صید ماهی مشغول‌اند.

براساس آمار یک گروه از دانشمندان بین‌المللی چینی‌ها هر سال ۴.۶ میلیون تن ماهی می‌گیرند. این در حالی است که کشور چین در گزارش رسمی خود به سازمان ملل متحد، این میزان را ۳۶۸ هزار تن اعلام کرده است. چینی‌ها اما در مورد صیادی در ایران شفاف بوده‌اند. وزارت کشاورزی چین در اکتبر سال ۲۰۱۷ اعلام کرد که پنج کشتی ماهیگیریِ استان شاندونگِ این کشور برای صیادی به بندرعباس اعزام شده‌اند. اره ماهی، ماهی مرکب، هشت‌پا و فانوس‌ماهی هدف اصلی این کشتی‌ها اعلام می‌شود. این وزراتخانه تخمین می‌زند که درآمد حاصل از این صیادی سالانه بیش از هفت میلیون دلار باشد.

با این حال تاریخ ظهور این کشتی‌ها در سواحل هرمزگان به درستی مشخص نیست. محلی‌ها می‌گویند از اوائل دهه‌ی نود شمسی و مسئولان می‌گویند همین چندماهه‌ی اخیر. گفته‌های اهالی قشم اما حکایت از آن دارد که ظهور کشتی‌های چینی ربط مستقیمی با منطقه‌ی آزاد دارد. بازارهای بزرگ درگهان و قشم که تاجران چینی را یکی بعد از دیگری به بازار نوبرانه‌ی تازه کشف شده روانه می‌کرد. با ورود این بازرگانان و اقامتشان در جزیره، فرهنگ غذایی متفاوتی نیز باید برای آنان در نظر گرفته می‌شد. ماهیانی که جایی در تور صیادان بومی نداشتند اندک‌اندک توسط کشتی‌های چینی اجاره‌ای صید شدند. آبزیانی که از دیرباز حرام‌گوشت شمرده می‌شدند حالا جایشان در کشتی‌های چینی است. بومیان اگر هم به تورشان چنین ماهیانی می‌نشست آن را به خواهر و دریا می‌سپردند تا برکت تلف نشود.

دوگانه‌ی معروف حرام‌گوشت و حلال‌گوشت آغاز ظهور غراب-شیطان بود. چراغ سبزی که توسط مسئولین شیلات به صیادان چینی داده شد تا کشتی‌های بیشتری به صید مشغول شوند. این بار این کشتی‌ها اما راهی به غیر از اسکله‌ی درگهان و قشم را در پیش گرفتند. ماهیان دریای فارس مستقیم به کشور چین ‌رفت. در همان کشتی بسته‌بندی شد و توسط کشتی‌های بزرگ‌تری به کشور چین فرستاده شد. ماهی یال‌دار یکی از این ماهیان بود که در میان چینیان طرفداران زیادی داشت. بومیان که آن را اسپک می‌نامند متوجه شدند که یک شبه این ماهی مازاد مورد توجه چینی‌ها و اداره شیلات قرار گرفته است. کار به جایی می‌رسد که عاقبت در خردادماه ۱۳۹۵ شیلات هرمزگان اعلام می‌کند که از آنجا که سواحل خلیج‌فارس از این منظر بکر است و زیستگاه نزدیک به ۶۰۰ گونه از این ماهیان است به دلیل ارزآوری نباید باعث از دست دادن چنین سرمایه‌ای شد.

زمانی که صیادان جاسکی در شرقی‌ترین نقطه‌ی هرمزگان اعلام کردند که کشتی‌های چینی مشغول صید فانوس‌ماهی هستند مدت‌ها از صید ماهی یالدار می‌گذشت. اما این کشتی‌ها طبق گفته‌ی شاهدان محلی تنها فانوس‌ماهی صید نمی‌کنند، بلکه با کشتی‌های کف روب، هست و نیست را بالا می‌کشند و تمام آبزیان را روانه‌ی انبارهای خود می‌کنند. شکلی مخرب‌ از صیادی که منجر به نابودی زیستگاه موجودات دریایی در طولانی مدت خواهد شد.

حسن ‌صالحی رئیس سازمان شیلات به شرق می‌گوید: آنها به‌ هیچ‌روی کف‌روب نیستند و اگر ما این فانوس‌ماهی‌ها را برداشت نکنیم، عمان از سهم ما برمی‌دارد. توسعه‌ی آب‌زی‌پروری، کاهش واردات و سود بزرگ از محل توقف صادرات، فعال‌شدن ظرفیت‌های خالی کارخانه‌های پودر ماهی در قشم و هرمزگان از جمله سودهایی است که این کار به ایران رسانده است. گذشته از این‌ها، در کنار برداشت فانوس‌ماهی‌ها، ماهی‌های خوراکی دیگری برداشت می‌شود که بخشی از آن‌ها، حلال‌ گوشت‌اند و بخشی دیگر حرام‌گوشت که از راه ویتنام و هنگ‌کنگ به چین صادر می‌شود.

Mehr

حضور کشتی‌های صیادی چینی پس از ماجرای سهم دریای خزر و روسیه، دریای عمان و هند به سومین مثلث خود رسید. عاقبت پس از ماه‌ها کش و قوس و تأیید و تکذیب در نهایت وزیر امور خارجه در برنامه‌ی تلویزیونی «حالا خورشید» تلویحاً به اجازه‌ی صید به چینی‌ها اشاره کرد. محمد جواد ظریف در پایان عاقبت اجاره و اجازه را به هم نزدیک می‌کند و می‌گوید: «با شرکت بنادر و کشتیرانی و شیلات ما قراردادی بسته‌‌اند. اجاره کرده‌اند. اجازه صید می‌دهند، دریا را اجاره نمی‌دهند. در همه جای دنیا اجازه می‌دهند که در سواحلشان آن جاهایی که خودشان نمی‌توانند استفاده کنند دیگران استفاده کنند. این کار غیرمرسومی نیست. این مثل نفت نیست که بماند، منابع زنده است و اگر استفاده نشود نابود می‌شود. ماهی که ۱۵۰ سال عمر نمی‌کند. اگر شما نمی‌توانید استفاده کنید اجازه صید به دیگران می‌دهید و خیلی‌ها این چنین می‌کنند.»

ماهی و میگو علاوه بر فرهنگ غذایی چین نقش مهمی در سبد غذایی خانوارهای هرمزگانی دارد. آن‌ها دو سوم ایام هفته را با صرف غذاهایی مانند هواری‌ماهی و میگو که نوعی استانبولی است و همچنین قلیه‌ماهی یا انواع کوکوی ماهی سر می‌کنند. مهم‌ترین این غذاها سوراغ نام دارد. نوعی خورشت که از ترکیب خاک سرخ جزیره هرمز و ماهی ساردین تهیه می شود.

فائزه دانشجوی پزشکی یکی از دانشگاه‌های ایتالیا که برای دیدار با خانواده‌اش به بندرعباس رفته از شواهد خود درباره‌ی کمبود ماهی و ذائقه بی‌تاب مردم محلی می‌گوید. خانواده‌‌ی وی در جستجوی ماهی هوور برای تدارک هواری، غذای مورد علاقه‌ی او، تمام شهر را زیر و رو می‌کنند. بازار بزرگ ماهی‌فروشان ماهی ندارد و نیمه‌تعطیل است. فروشگاه‌ها و مراکز خرید نیز با پلاکاردی «ماهی موجود نیست» را بر سر در خود نصب کرده‌اند. یک نفر در شیلات‌ هرمزگان به آنها می‌گوید که خودشان را به دردسر نیندازند چون هیچ ماهی تازه‌ای در شهر نیست «ما خود نیز ماهی نداریم». سرانجام برادر فائزه است که دویست کیلومتر آن‌ طرف‌تر در سیریک به قایق می‌نشیند و بعد از پنج ساعت دست و پنجه نرم کردن با امواج موفق می‌شود دو ماهی «طلال» برای خواهرش صید کند و همانند گنجی آن را تا خانه حمل می‌کند. محلی‌ها می‌گویند بسیاری از مردم برای رسیدن به ماهی مورد نظرشان همانند دهه‌ی شصت به صیادی در سواحل دوردست استان روی آورده‌اند. آن‌ها نیز که توان صیادی بر قایق‌های کوچک را ندارند کیلومترها راه طی می‌کنند تا ماهی مورد نیاز خود را از شهرهای اطراف خریداری کنند.

کمبود ماهی در استان هرمزگان در این ابعاد هر چند پدیده‌ای تازه به نظر می‌رسد اما به گفته‌ی برخی از شواهد تماماً منحصر به غراب شیطان نمی‌شود. طبق گزارش‌ها بندرعباسی‌ها ۹۵۰ لیتر در ثانیه فاضلاب به دریا می‌ریزند. این فاضلاب‌ها از طریق خورهای بندرعباس راهی دریا می‌شود. فعالین محیط زیست سال‌هاست که در مورد پدیده‌هایی نظیر مرگ مرجان‌ها، عروس‌های دریایی و کشند قرمز به مسئولین هشدار داده‌اند. در چنین شرایطی که حیات زیستگاه آبزیان چنین آلوده به نظر می‌رسد کوچ دسته‌جمعی ماهی و میگو امری طبیعی به نظر می‌رسد. شاپور کاکولکی معاون صید و بنادر ماهیگیری سازمان شیلات ایران در پاسخ به شکایت‌ها پیرامون کمبود ماهی به ایلنا گفته بود که کاهش صید بیشتر به خاطر آلودگی‌هایی است که در منطقه به واسطه فاضلاب‌ها و موارد دیگر گسترش یافته است و ربطی به کشتی‌های چینی ندارد. با تمامی این‌ها غراب شیطان هنوز وجود دارد و بومیانی که سالیان سال این قصه را حفظ کرده‌اند آن را نماد شومی از وضعیت بد دریا می‌دانند. آنچه باقی می‌ماند گویا همین قصه‌هایی است که نسل به نسل در تور زنان و مردان بومی باقی مانده و آنها به این اعتبار هنوز امیدوار به دریای خود به چشم موجودی بخشنده می‌نگرند.