رؤیای تکراری خودکفایی؛ تأثیر تعرفه‌های جدید آمریکا بر اقتصاد ایران

وضع تعرفه‌های تجاری توسط ترامپ آشوب بزرگی در اقتصاد جهان به راه انداخته است اما این امر چندان تأثیری بر مبادلات خارجی و اقتصاد ایران ندارد. آمار گمرک ایران نشان می‌دهد که از آغاز فروردین تا پایان بهمن ۱۴۰۳، ارزش واردات ایران از آمریکا بیش از ۹۲ میلیون دلار و ارزش صادرات ایران به آمریکا کمتر از ۲۰۰ هزار دلار بوده است. واردات ایران از آمریکا عمدتاً دارو، تجهیزات پزشکی و کالاهای غیرتحریمی بوده است. 

بر اساس فهرست تعرفه‌های تجاری آمریکا، ایران در گروهی قرار دارد که بر کالاهای صادراتی‌‌اش به آمریکا ده درصد تعرفه وضع شده است. در وضعیت کنونی که میزان صادرات ایران به آمریکا ناچیز است وضع تعرفه بر کالاهای صادراتی تأثیر چندانی بر ایران ندارد اما شاید عوارض دیگری دامن‌گیر ایران شود و آسیب‌ عمیق‌تری بر اقتصاد ایران وارد کند.

یکی از اهداف وضع تعرفه‌ها حمایت از تولید داخلی است. دولت با وضع تعرفه بر کالاهای وارداتی، می‌کوشد تا از تولیدکنندگان داخلیِ همان کالاها حمایت ‌کند. این همان چیزی است که شاید کشورهای دیگر، از جمله ایران، را تشویق کند که کل‌ مایحتاج خود یا بخش عمده‌ی آن را به هر شکل ممکن و به هر قیمتی در داخل کشور تولید کنند.

خودکفایی و تولیدات داخلی

حاکمان جمهوری اسلامی بعد از انقلاب ۱۳۵۷ با مصادره‌ی اموال صاحبان صنایع بخش خصوصی و گسترش بخش دولتی و نیمه‌دولتی، بدون اتکا به نظریه‌ی مشخصی اقتصاد ایران را در دست گرفتند. هرچند در آن زمان همه از اصطلاحاتی نظیر «توسعه‌ی عادلانه» و «اقتصاد اسلامی» استفاده می‌کردند اما تنها چیزی که در ذهن داشتند توزیع ثروت، آن هم ثروت حاصل از فروش نفت، بود. از همان ابتدا نیز نزاع با غرب را در سایه‌ی امپریالیسم و رفاقتشان با عدالت را در مفهوم سوسیالیسم دنبال می‌کردند. بعد از انقلاب، به‌ویژه پس از آغاز جنگ هشت ساله با عراق و ایجاد محدودیت برای فروش کالاها و تجهیزات جنگی از سوی کشورهای غربی، تولید در داخل به هر قیمت در دستور کار قرار گرفت. در آن دوره که به‌جای واژه‌ی «تحریم» از «محاصره‌ی اقتصادی» استفاده می‌شد، تأکید بر آن بود که همه چیز باید در داخل تولید شود، از کالاهای کشاورزی تا محصولات صنعتی و تجهیزات جنگی. از طرف دیگر، محدودیت‌های فروش نفت، هزینه‌های سنگین جنگ و کمبود منابع مالی نیز حکومت را به سهمیه‌بندی و توزیع کالاهای کوپنی ترغیب کرد. در همین دوره بحث بر سر اقتصاد اسلامی، که رنگ و بوی سوسیالیسم و چپ‌گرایی داشت، تشدید شد.

در چهار دهه‌ی گذشته هرگاه درآمدهای نفتی افزایش یافته تأکید بر خودکفایی کاهش یافته، و هر زمان که این درآمدها کاهش یافته، پافشاری بر خودکفایی و جایگزینیِ واردات افزایش یافته است. اکنون که با افزایش تحریم‌ها، فروش نفت کاهش یافته و خرید کالا از خارج دشوارتر شده تأکید بر خودکفایی و ممنوعیت ورود بعضی کالاها افزایش یافته است.

در چنین شرایطی، تولیدکنندگان داخلی بدون نگرانی از حضور رقبا محصولاتشان را به قیمت دلخواه به مشتریانِ داخلی می‌فروشند و مصرف‌کنندگان داخلی چاره‌ای جز خرید این کالاهای بی‌کیفیت ندارند. صنعت خودروسازی ایران یکی از مصادیق بارز این امر است. ممنوعیت و محدودیتِ واردات خودرو سبب شده است که تولیدکنندگان داخلی همچنان محصولات ۴۰-۳۰ سال قبل خودروسازان فرانسوی و کره‌ای را به بازار عرضه کنند. اگر بازار ایران به روی واردات خودرو باز شود، خودروسازان ایرانی که هر سال بیش از یک میلیون خودرو تولید می‌کنند، به سرعت ورشکست خواهند شد زیرا تولیداتشان نه از نظر کیفیت و نه از نظر قیمت قادر به رقابت با خودروهای خارجی نیست.

فارغ از تحریم‌ها، حاکمان جمهوری اسلامی به طور کلی کوشیده‌اند تا با تأکید بر خودکفایی، خود را مستقل جلوه دهند. مسئولان این حکومت تولید را نه یکی از شاخص‌های رفاه بلکه شاخصی سیاسی می‌دانند و چنین وانمود می‌کنند که تولیدات داخلی مانعی در برابر نفوذ بیگانگان است. این نگرش سبب شده است که کسی به کارآمدیِ تولید توجه نکند. حکومت چهارچرخی به نام خودرو به مردم تحویل می‌دهد که می‌توان با آن به مقصد رسید اما چنین خودرویی پی‌درپی خراب می‌شود و محتاج تعمیر است و سوانح رانندگی را افزایش می‌دهد. 

 ایران برای اولین بار در سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ با تولید بیش از ده میلیون تن گندم به خودکفایی رسید اما این وضعیت فقط سه سال دوام آورد و در اوایل دهه‌ی ۱۳۹۰ ایران دوباره در صدر فهرست واردکنندگان گندم در دنیا قرار گرفت.

استراتژی خودکفایی در کشورهای کمونیستی هم رایج بود و مجموعه‌ای از کشورها، به‌ویژه در اروپای شرقی، هر یک چیزی می‌ساختند و چند دهه دوام آوردند اما سرانجام از پا در آمدند.

با تکیه بر همین استراتژی خودکفایی بود که از واردات واکسن به ایران در اوج همه‌گیری ویروس کرونا جلوگیری کردند و از تولید واکسن داخلی سخن گفتند. با وجود این، افزایش مرگ‌ومیر سرانجام حکومت را مجبور کرد که به واردات واکسن تن دهد. اما در مورد خودرو و دیگر کالاها در بر همان پاشنه‌ی قدیم می‌چرخد.

مهم‌ترین علت توسعه‌ی صنایع انرژی‌بری مثل سیمان، فولاد، مس و پتروشیمی در ایران دسترسی به انرژی ارزان بوده است. دولت با عرضه‌ی انرژی ارزان از توسعه‌ی این صنایع حمایت کرده است. افزون بر این، جمهوری اسلامی سعی کرده است که از طریق صادرات محصولات پتروشیمی و معدنی بخشی از نیازهای ارزی خود را تأمین کند. به همین علت به آلودگی‌های گسترده‌ی این صنایع و خسارت‌های زیست‌محیطیِ ناشی از آنها بی‌اعتناست. اعطای مجوزهای متعدد برای تأسیس صنایع آب‌بری مثل فولاد و کاشی و سرامیک در مناطق خشک و مرکزی ایران یکی از دیگر نمونه‌های چنین نگرشی است.

خودکفایی محصولات کشاورزی

افزون بر این، جمهوری اسلامی کوشیده است تا در تولید محصولات کشاورزی هم خودکفا شود. برای مثال، می‌توان به طرح‌های مربوط به خودکفایی در زمینه‌ی تولید گندم اشاره کرد. ایران سرزمینی خشک است و خودکفایی در زمینه‌ی تولید محصولاتی مثل گندم نیازمند حذف کالاهای دیگر است. دولت با خرید تضمینی گندم و توزیع نهاده‌های ارزانی مثل سم و کود، کشاورزان را به کشت گندم تشویق کرده است. با وجود این، در چند دهه‌ی گذشته ایران فقط چند سال در تولید گندم خودکفا بوده است. ایران برای اولین بار در سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ با تولید بیش از ده میلیون تن گندم به خودکفایی رسید اما این وضعیت فقط سه سال دوام آورد و در اوایل دهه‌ی ۱۳۹۰ ایران دوباره در صدر فهرست واردکنندگان گندم در دنیا قرار گرفت. بنابراین دوباره در سال ۱۳۹۴ برنامه‌ی ده ساله‌ای برای خودکفایی در تولید گندم تهیه شد. توزیع کود و سم و ماشین‌آلات و خرید تضمینیِ گندم و کشت گونه‌های پرمحصول سبب شد که ایران با تولید نزدیک به پانزده میلیون تن گندم در سه سال گذشته دوباره در این عرصه خودکفا شود.

اکنون خودکفایی در تولید جو، برنج، ذرت و دانه‌های روغنی، حبوبات، چغندرقند و پنبه هم در دستور کار قرار گرفته است اما کارشناسان بخش کشاورزی معتقدند که زمین‌های کشاورزی و آب و هوای ایران ظرفیت تولید این مقدار از چنین محصولاتی را ندارد.

تأکید دولت بر خودکفایی و صدور مجوزهای بی‌رویّه برای حفر چاه‌های آب سبب شده است که بخش بزرگی از ذخایر آب‌های زیرزمینی نابود شود. به نظر بعضی از کارشناسان، خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه نه تنها معلول سدسازی‌ِ بی‌رویه بلکه نتیجه‌ی تشویق کشاورزان به خودکفایی و تولید محصول به هر قیمتی بوده است. تأکید بر خودکفایی یکی از علل ورشکستگی آبی و بحران زیست‌محیطیِ ایران بوده است. به‌رغم افت آب‌های زیرزمینی و خشکسالی‌های اخیر، سطح زیر کشت محصولات کشاورزی در چند دهه‌ی گذشته افزایش پیدا کرده است. پیامدهای زیان‌بار این امر را می‌توان در حوضه‌ی رودخانه‌های زاینده‌رود، کارون، کرخه و سفیدرود و دریاچه‌ی ارومیه دید. 

کتاب قطور تعرفه‌ی واردات کالاهای خارجی به ایران

بر اساس مندرجات کتاب قطوری که هر سال منتشر می‌شود ایران تعرفه‌های گسترده‌ای بر واردات وضع کرده است. علاوه بر وضع تعرفه‎های سنگین بر بسیاری از کالاها، واردات کالاهایی نظیر لوازم خانگی، کیف و کفش و محصولات بهداشتی و آرایشی هم ممنوع است. 

در آغاز انقلاب ۱۳۵۷ دو شعار استقلال و آزادی رایج بود اما به تدریج مفهوم آزادی تغییر کرد و سرانجام ناپدید شد و استقلال هم در سایه‌ی خودکفایی و مقابله با غرب قرار گرفت. در نتیجه هر نوع مبادله‌ با دیگر کشورها نوعی تهدید به شمار می‌رفت و این مبنای سیاست خارجی بود. این نگرش به سیاست خارجی و همچنین تأکید بر خودکفایی در داخل، ایران را در وضعیت پیچیده و دشواری قرار داده است.

از مجموع هشت هزار کالا در ایران، واردات بیش از دو هزار کالا با عناوینی مثل «بومی‌سازی» و «کالاهای غیرضروری» ممنوع است. علاوه بر این، هر زمان که لازم باشد، دولت با تصمیمی ناگهانی از واردات و صادرات بعضی کالاها جلوگیری می‌کند.

با ادامه‌ی مناقشه بر سر تعرفه‌ها در آمریکا، احتمالاً سیاست خودکفایی در ایران تشدید خواهد شد و محیط زیست کشور با مخاطرات جدی‌تری مواجه خواهد شد. این در حالی است که حکومت دیگر قادر به قیمت‌گذاری دستوری و عرضه‌ی کالا و خدماتِ ارزان نیست و مشکلات و تضادها میان مردم و حکومت در حال افزایش است. با ادامه‌ی بحران اقتصادی و تورم فزاینده‌ای که قدرت خرید را به شدت کاهش داده است، شمار فزاینده‌ای از مردم می‌پرسند حکومتی که تمامی ارکان قدرت را در اختیار گرفته اما قادر به حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیست چه نفعی برای ایرانیان دارد.