مقاله

همانند تعداد چشمگیری از کشورهای درگیر بیماری عالم‌گیرِ ویروس کرونا، گزارش‌ها در ترکیه نیز حاکی از آمار بالای مرگ‌ومیر است (به این معنا که افراد بسیار بیشتری به نسبت آن‌چه پیش‌بینی می‌شد، در این مقطع زمانی درگذشته‌اند). اما واکنش حزب حاکم عدالت و توسعه با دیگر حکومت‌ها کاملاً تفاوت داشته است. این ویروس کرونا نیست که در ظاهر به ترکیه حمله کرده بلکه اخبار جعلی در مورد شیوع آن است. رجب طیب اردوغان در یکی از سخنرانی‌های گریزناپذیر خود در ماه آوریل گفت: «برخی سعی کرده‌اند تا هرج‌ومرج به راه بیندازند، روحیه‌ی مردم را تضعیف کنند، و از اینکه هیچ مورد ابتلا به ویروسی در کشور ما دیده نشده ابراز نارضایتی کنند».

حتی فخرالدین کوجا، وزیر بهداشت ترکیه و متخصص ماهر اطفال که نگاه محتاطانه‌اش به این بیماری عالم‌گیر با پذیرش جامعه همراه بوده، و اغلب هم با خونسردی و خاطرجمعی صحبت می‌کند، تأکید می‌کرد که ادعای یکی از مقالات مطبوعات خارجی درباره‌ی آمار بسیار بالاتر مرگ‌ومیر در ترکیه نسبت به آمار رسمی «صرفاً ناشی از تعصبات ضدترکی» است. او این ادعا را مطرح کرد که مرگ‌های فزاینده تنها به این دلیل رخ می‌دهند که ساکنان استانبول به جای شهر و دیار خود، در استانبول دفن می‌شوند، همان‌طور که همیشه مرسوم است. بر خلاف کوجا، شهردار استانبول، اکرم امام‌اوغلو، از حزب اپوزیسیون خلق جمهوری‌خواه (CHP) اشاره می‌کند که آمار مرگ‌ومیر در استانبول شامل همه‌ی کسانی می‌شود که در این شهر از دنیا رفته‌اند، فارغ از اینکه کجا دفن شده‌اند. او می‌افزاید که آمار مرگ‌ومیر ۳۰ تا ۳۵ درصد بیشتر از سال قبل بوده است. این حرف بدین معنی است که تعداد جان‌باختگان بر اثر ویروس کووید-۱۹ در مقایسه با آمار رسمی بسیار بیشتر است (بر اساس مطالعه‌ی اخیر «اکونومیست»، چیزی در حدود دو برابر آمار حکومتی). هرچند دست‌کم یکی از دلایل مرگ‌ها این بوده که افرادی با شرایط وخیم سلامتی، از حضور در بیمارستان‌ها خودداری ‌کرده‌اند اما دیگر دلیل احتمالی این است که ترکیه، برخلاف دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی، بیمارانی را که از نظر بالینی مبتلا به کووید-19 شناخته شده‌اند در آمار خود ثبت نکرده‌ و در عوض نتیجه‌ی آزمایش آنها بر اساس واکنش زنجیره‌ای پلیمراز (PCR) را به ثبت رسانده‌ است. پزشکان ترکیه اعلام کرده‌اند که جواب آزمایش کووید-۱۹ نیمی از بیماران در آزمایش‌های PCR منفی بوده، که این امر به دلیل محدودیت‌های آزمایش رخ داده است. پس از گزارش‌های بالا از میزان مرگ‌ومیر، که تنها به استانبول مربوط می‌شد، حکومت به صورت پنهانی دلیل مرگ و سن افراد را از اطلاعات تمامی گزارش‌های مرگ‌ومیر حذف کرد. پلیس از چند عضو انجمن پزشکی ترکیه، که نماینده‌ی ۸۰ درصد از پزشکان ترکیه است، بازجویی کرد و کسانی را که اطلاعاتی مغایر با آمار حکومتی منتشر کرده بودند، از گروه مقابله با کووید-۱۹ کنار گذاشت.

اردوغان رویکرد ترامپیِ فروشنده‌ی اتوموبیل‌های دست دوم را درباره‌ی شیوع ویروس کرونا در ترکیه به کار گرفته است ــ رجزخوانی و خودستایی مداوم درباره‌ی کیفیت‌ خارق‌العاده‌ی محصولات داخلی و تاختن به رقبا. او در سخنرانی 20 آوریل خود گفت: «اکنون که کشورهای پیشرفته نشان داده‌اند که در برابر تهدید ویروس کرونا ناتوان و درمانده‌اند، ترکیه بی‌وقفه خدمات درمانی‌اش را بی هیچ مشکل، بحران یا هرج‌ومرجی ارائه می‌کند». او همچنین با خیال‌پردازی‌های واهی مدعی شد که قبل از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۲، «حتی یک آمبولانس مناسب در این کشور وجود نداشت».

ترک‌ها به درستی به نظام بهداشت و درمان قوی‌ خود می‌بالند. در این نظام، سرانه‌ی تخت‌های مراقبت ویژه‌ بالاست، به خوبی با ویروس کرونا مقابله کرده، و نرخ مرگ‌ومرگ را پایین نگه داشته است. در زمان نگارش این مقاله آمار رسمی مرگ‌ومیر حدود ۴۶۰۰ نفر است، رقمی که می‌توانست ــ به نظر برخی متخصصان ــ دو برابر باشد. اما این اقدامات مدیون سیاست‌های حکومت نیست بلکه قضیه کاملاً برعکس است. به دلایل بسیاری، حزب عدالت و توسعه در برابر شدت و سرعت این بیماری عالم‌گیر ناتوان بود؛ ویروس عملاً قبل از اینکه اولین مورد رسمیِ کشور در ۱۱ مارس گزارش شود، گسترش یافته بود، یعنی پس از اینکه ترکیه یکی از چشمگیرترین آمار فزاینده‌ی ویروس در جهان را تجربه می‌کرد. امره آلتیندیسِ، میکروب‌شناس متخصص پاتوژن‌ها و استادیار کالج بوستون، با لحن آرام همیشگی‌اش به من گفت که «در ماه مارس هرج‌ومرجی به راه افتاد». در آن ماه حکومت اجازه داد که 21 هزار زائر به عربستان سعودی سفر کنند و بسیاری از آنها پس از بازگشت، قرنطینه نشدند و ویروس را به شهرهای خود در دریای سیاه منتقل کردند. یکی از اعضای حزب عدالت و توسعه حتی با یکی از زائران دیدار کرد و عکسی به یادگار گرفت اما بعداً عکس را حذف کرد.

اردوغان در توصیف دشمنان ترکیه از اصطلاح «بقیةالسیف» استفاده کرد، عبارتی زشت در اشاره به اقلیت‌هایی که از قتل‌عام‌های حکومت عثمانی در اواخر حکمرانی این امپراتوری جان سالم به در بردند

مثل بیشتر کشورها، ترکیه در ابتدا از کمبود تجهیزات محافظتی رنج می‌برد، و بخش مراقبت‌های ویژه در برخی بیمارستان‌ها گنجایش پذیرش بیماران را نداشت. بررسی انجمن پزشکی ترکیه در ماه مارس نشان داد که ۶۶ درصد از کادر پزشکی دچار کمبود ماسک هستند، و ۴۰ درصد از آنها برای مقابله با بیماری‌های واگیردار آموزش ندیده‌اند. باز هم واکنش آنکارا خلاف واقع بود. حکومت نه تنها این مشکلات را نپذیرفت بلکه وقتی کادر درمان یا اندک گزارشگران منتقد که آنقدر شجاع بودند که لب به سخن باز کنند، تهدید یا اخراج، بازجویی و حتی بازداشت شدند. این اقدامات فضایی را به وجود آورد که سبب شد بسیاری از شهروندان عادی که پیش از تأیید رسمی اولین مورد ابتلا در ترکیه به بیماری کووید-۱۹مبتلا شده بودند، حتی از صحبت‌ کردن درباره‌ی بیماری‌ خود واهمه داشته باشند. زنی در استانبول که در اوایل مارس به علائم این بیماری دچار شده بود، به شرط فاش‌ نشدن نامش به من گفت: «همه از اینکه به دیگران بگویم مریض هستم می‌ترسیدند. به همین علت وحشت داشتم که درباره‌ی این موضوع با کسی صحبت کنم.»، این در حالی بود که پزشکان به او اطلاع داده بودند که کووید-۱۹ در ترکیه وجود دارد و این قضیه بر کسی پوشیده نیست.

در اواسط مارس دو ویدیو از پزشکانی در آنکارا و ازمیر منتشر شد که مدعی بودند تعداد موارد ابتلا در ترکیه نه صدها بلکه هزاران نفر است. یکی از این موارد به وسیله‌ی یکی از کارفرمایان بررسی شد و در نهایت هر دو پزشک مجبور به عذرخواهیِ عمومی شدند. حکومت رسانه‌های اجتماعی کاربران را برای بررسی نوشته‌هایشان درباره‌ی ویروس کرونا زیر نظر قرار داد و صدها نفر را بازداشت کرد. حتی کارکنان مراقبت‌های بهداشتی ترکیه پس از تلاش برای صدور بیانیه‌ای مطبوعاتی درباره‌ی خواسته‌هایشان دستگیر شدند؛ برخی دیگر به علت انتشار اطلاعاتی درباره‌ی کمبود امکانات بازجویی شدند. در آوریل شخصی به دفتر روزنامه‌ی محلی «سِس کوجلی»، که سردبیرش پیش‌تر به علت پوشش اخبار کووید-۱۹ بازداشت شده بود، تیراندازی کرد.

اواخر شب جمعه ۱۰ آوریل، حکومت ناگهان اعلام کرد که هیچ‌کس در طول آخر هفته در سی شهر این کشور نباید از خانه‌اش خارج شود، مسئله‌ای که سبب شد مردم ترکیه برای تهیه‌ی مایحتاج خود به فروشگا‌ه‌ها حمله‌ور شوند. این قضیه بدون شک در افزایش مرگ‌ومیر طی ده روز آینده نقش مهمی داشت. آمارها در ترکیه در اواسط آوریل به اوج رسید، اما در اول ژوئن رستوران‌ها و کافه‌ها دوباره باز شدند و محدودیت‌های سفرهای داخلی برچیده شد. با پزشکی صحبت می‌کردم که از ابتدا با بیماران مبتلا به کووید-۱۹ در استانبول درگیر بوده است. او معتقد بود که ترکیه با آماری در حدود هزار مورد تازه در روز و تعداد آزمایش‌های نسبتاً پایین، آماده‌ی پایان‌ دادن به قرنطینه نیست. «به جای پروپاگاندا، حکومت باید به توصیه‌های علمی توجه کند. آنها قبل از اقتصاد باید به فکر سلامت مردم باشند».

افکار عمومی به واکنش حزب خلق جمهوری‌خواه به این بیماری عالم‌گیر نمره‌ی قبولی داده است. این همان حزبی است که پس از پیروزی چشمگیر در انتخابات سال گذشته بیشترین تعداد شهردار را دارد. در اواخر مارس، پس از اینکه حزب توسعه و عدالت به علت بسته‌ی کمکی اقتصادیِ بی‌ثمر خود مورد انتقاد واقع شد، حزب خلق جمهوری‌خواه این اقدام را نوعی صدقه‌ دادن خواند. مدتی بعد، اردوغان کارزار جمع‌آوری کمک‌های مالیِ ملی خودش را به راه انداخت، نوانخانه‌های حزب خلق جمهوری‌خواه را تعطیل و حساب‌های بانکی مربوط به این کمک‌های مالی را مسدود کرد، و این حزب را به ایجاد «دولتی درون دولت» محکوم کرد، که توصیف عجیبی از مدیریت شهریِ حاکم به نظر می‌رسد. در اوایل مه، اردوغان طی دو سخنرانی که قرار بود به کاهش محدودیت‌ها اشاره کند، حزب خلق جمهوری‌خواه را به داشتن «طرز فکری فاشیستی» و حمایت از کودتای نظامی متهم کرد. او تا جایی پیش رفت که با ترسیم دنیایی خیالی از مخالفان خود گفت که آنها با «تروریست‌ها» و «قدرت‌های شیطانی» همدست هستند. نام‌ بردن از هیولاهایی نامعلوم، بخش مهمی از استراتژی اردوغان است. او علاوه بر تهمت‌زدن به مخالفان خود، که نیمی از جمعیت کشور طرفدارشان هستند، با این حملات و ناسزاگویی‌ها گروه‌های فراوان حاشیه‌نشین در ترکیه را نیز نشانه می‌گیرد.

در این سخنرانی‌ها اردوغان در توصیف دشمنان ترکیه از اصطلاح «بقیةالسیف» استفاده کرد، عبارتی زشت در اشاره به اقلیت‌هایی که از قتل‌عام‌های حکومت عثمانی در اواخر حکمرانی این امپراتوری جان سالم به در بردند. او همچنان به «لابی‌های ارمنی و یونانی» که، به گفته‌ی او، علیه ترکیه دسیسه‌چینی می‌کنند هشدار داد. همزمان با این سخنرانی‌ها دو حمله به کلیساهای ارمنی رخ داد. یکی از عوامل این حملات به رسانه‌ای محلی گفت که به عقیده‌ی او کلیساها باعث ورود ویروس کرونا به ترکیه شده‌اند. کمی بعد در همان ماه، مسئولان بنیاد هرانت دینک، که عنوانش برگرفته از نام خبرنگار ترک-ارمنی‌ای است که قتل مرموز او در سال ۲۰۰۷ هنوز در ترکیه بر سر زبان‌هاست، دو بار به مرگ تهدید شدند: «یک شب، وقتی اصلاً انتظارش را ندارید، به سراغتان می‌آییم» ــ جمله‌ای که از سوی گروه‌های ملی‌گرای افراطی و همچنین خود اردوغان پیش از حمله‌ی اخیر ارتش ترکیه به سوریه مطرح شد. این بنیاد در واکنش اعلام کرد: «رؤیای ما داشتن کشوری است که تفاوت‌ها را با آغوش باز بپذیرد، سرزمینی که همه بتوانیم در آن در صلح و آرامش کنار هم زندگی کنیم، جایی که آزادی بیان بر آن حاکم است». میلیون‌ها نفر در ترکیه به بازنشر این جملات پرداختند، البته غیر از آنهایی که اکنون در رأس قدرت هستند.

برگردان: فرهاد نیک‌اندیش

نیک اشداون خبرنگار کاناداییِ مقیمِ بروکسل و استانبول، و تحلیل‌گر امور ترکیه است. آن‌چه خواندید برگردان این نوشته با عنوان اصلیِ زیر است:

Nick Ashdown, ‘Conjuring dubious monsters’, Times Literary Supplement, 12 June 2020.