نخستین روزنامه‌ی ایرانی: کاغذ اخبار میرزا صالح
bl.uk
در ۱۸۳۷، میرزا صالح شیرازی نخستین روزنامه‌ی ایرانی را در تهران منتشر کرد. وی یکی از پنج دانشجویی بود که با حمایت عباس میرزا ولیعهد و با هدف فراگیری علوم مدرن اروپایی رهسپار انگلستان شدند. میرزا صالح در مدت اقامت خود در انگلستان، از ۱۸۱۵ تا ۱۸۱۹، یادداشت‌های روزانه‌اش را ثبت می‌کرد که نسخه‌ای از آن اکنون در کتابخانه‌ی بریتانیا نگهداری می‌شود.
در یادداشت‌های روزانه‌ی میرزا صالح اطلاعات مهمی درباره‌ی علاقه‌ی وی به «هنر چاپ» به چشم می‌خورد، علاقه‌ای که باعث شد به شاگردیِ چاپخانه‌دار و حروف‌چینی انگلیسی (به احتمال زیاد ریچارد واتس) درآید. وی همچنین از مواجهه‌اش با روزنامه‌های لندن گزارشی به دست می‌دهد. میرزا صالح کلمه‌ی «newspaper» را به «کاغذ اخبار» ترجمه کرد و احتمالا به همین دلیل است که در اکثر منابع برای ارجاع به روزنامه‌ی بی‌عنوان او از «کاغذ اخبار» (و اغلب «اخبار وقایع») استفاده می‌کنند.
میرزا صالح پیش از بازگشت به ایران در ۱۸۱۹، به کمک ریچارد واتس دستگاه چاپی خرید و به ایران ارسال کرد. سپس به کمک دستگاه و تجهیزاتی که از روسیه آورده بود، در تبریز چاپخانه‌ای سنگی به راه انداخت. تنها نسخه‌ی نخستین اثر انتشاریافته در این چاپخانه، چاپ سنگی قرآنی است که اخیرا پیدا شده است (رمضان ۱۲۴۹) و اکنون در کتابخانه‌ی مجلس نگهداری می‌شود.
راست:تک‌چهره‌ی میرزا صالح شیرازی، چاپ سنگی، اثر کارل فن هامپلن. موزه‌ی ارمیتاژ، سن پترزبورگ، روسیه.
چپ: مجسمه‌ی میرزا صالح شیرازی در گروه آسیایی بنای یادبود آلبرت در باغ‌های کنزینگتون، اثر هنری فولی، 1868. عکس از نگارنده.
چند سال بعد، به فرمان محمد شاه قاجار، میرزا صالح روزنامه‌ای در تهران منتشر ساخت. ابتدا «طلیعه» یا اعلام‌نامه‌ی روزنامه با چاپ سنگی بین ۲۹ دسامبر ۱۸۳۶ تا ۸ ژانویه‌ی ۱۸۳۷ انتشار پیدا کرد. در ۱۹۴۵، نشریه‌ی «یادگار»، کل محتوای «طلیعه» را منتشر کرد، گفته می‌شد تنها نسخه‌ی آن در اختیار حاج محمد آقا نخجوانی است. بنا بر «طلیعه»، یکی از رسالت‌های عمده‌ی این روزنامه‌ی ماهانه، تربیت و آگاه ساختن ساکنان ممالک محروسه‌ی ایران از اخبار ملل شرق و غرب بود. قرار بود این روزنامه در اقصی نقاط کشور توزیع شود.
بخشی از نسخه‌ی خطی یادداشت‌های روزانه‌ی میرزا صالح که اطلاعاتی درباره‌ی مواجهه‌ی او با روزنامه‌ها در لندن به دست می‌دهد. مالکیت عمومی.
در ۱۸۳۹، نشریه‌ی Journal of Royal Asiatic Society مقاله‌ای با عنوان «روزنامه‌ی ایران و ترجمه» منتشر کرد که حاوی تمامی مطالب «کاغذ اخبار» از محرم ۱۲۵۳ به همراه ترجمه‌ی انگلیسی آنها بود. همچنین، این مقاله توصیف مختصری از این روزنامه و سردبیر آن به دست داد: «در تهران با چاپ سنگی انتشار می‌یافت ... سردبیر آن میرزا صالح، یکی از منشیان اعلی‌حضرت شاه ایران، بود ... دو صفحه‌ی بزرگ که فقط بر روی یک طرف آنها چاپ می‌شد؛ به شکلی فشرده و با دست‌خطی ساده نوشته می‌شد و در بالای آن نشان ایرانی شیر و خورشید قرار داشت.» متأسفانه اکنون نسخه‌ای از این روزنامه در آرشیو Royal Asiatic Society در لندن باقی نمانده است.
مهر میرزا صالح که بر روی آن «الواثق الراجی، محمد صالح» حک شده است. آرشیو ملی، انگلستان.
همچنین در ۱۸۳۹، ریچار ویلبراهام در «سفرهایی در ایالات ماورای قفقاز روسیه» گزارش داد که «اخیرا چاپخانه‌ای سنگی در تهران دایر شده است ... در سال گذشته روزنامه‌ای در پایتخت انتشار یافته است.»
احتمالا نخستین منبعی که از نسخه‌ی موجود «کاغذ اخبار» حرفی به میان آورد، مقاله‌ای با عنوان «گازت آنتیکی ایران» در روزنامه‌ی فارسی زبان «اختر» بود که در سال ۱۸۷۶ در استانبول انتشار یافت. بنا بر این گزارش، «بازرگانی ایرانی» نسخه‌ای ناقص (فاقد صفحه‌ی اول) از «گازت آنتیکی ایران»، در اختیار اختر قرار داده بود که متعلق به حدود ۴۰ سال پیش و شامل اخبار جدید ملل خارجی از جمله روسیه، ترکیه، مصر، اسپانیا، انگلستان، و فرانسه بود.
نسخه‌ی تایپ‌شده‌ی «کاغذ اخبار» شماره‌ی محرم 1253، Journal of Royal Asiatic Society.مالکیت عمومی.
دست آخر، در ۱۹۶۸ روزنامه‌ی برجسته‌ی ایران، «کیهان»، برای نخستین بار «عکس اولین و قدیمی‌ترین روزنامه‌ی ایران» را که چندان واضح نبود منتشر کرد. به گفته‌ی کیهان، حمید مولانا، پژوهشگر ایرانی، اجازه یافته بود از این «نسخه‌ی منحصر به فرد» کاغذ اخبار در موزه‌ی بریتانیا تصویری تهیه کند. سال بعد، در اولین چاپ سفرنامه‌ی میرزا صالح تصویر واضح‌تری از صفحه‌ی نخست نسخه‌ای از «کاغذ اخبار» که متعلق به موزه‌ی بریتانیا بود، با این عنوان انتشار یافت: «نمونه‌ی منحصر به فرد از از صفحه‌ی اول روزنامه (کاغذ اخبار) میرزای شیرازی.» در واقع احتمالا این نخستین مرتبه بود که شماره‌ای از «کاغذ اخبار»، که پیشتر صرفا در منابع دست دوم به آن اشاره رفته بود، انتشار می‌یافت.
گزارش کیهان با عنوان «عکس اولین و قدیمی‌ترین روزنامه ایران». در این تصویر، حمید مولانا (چپ) عکسی از «کاغذ اخبار» را به علیقی اردلان نشان می‌دهد.
در رابطه با «کشف» «کاغذ اخبار» در موزه‌ی بریتانیا، روایت‌ها متناقض است. حمید مولانا بعدها ادعا کرد که در ۱۹۶۳ دو نسخه از «کاغذ اخبار» را در موزه‌ی بریتانیا «کشف» کرده است. با این حال، وی در پایان‌نامه‌ی دکترای خود –که همان سال ارائه شده بود- می‌نویسد که «متأسفانه امروز هیچ نسخه‌ای از «کاغذ اخبار» بر جای نمانده است.» همچنین، تنها نسخه‌ای از «کاغذ اخبار» که در پژوهش مولانا، و ظاهرا در تمام پژوهش‌های آتی، وجود دارد همان شماره‌ی جمادی‌الاولی است. تا به امروز در هیچ اثری نسخه‌ی دوم «کاغذ اخبار» انتشار پیدا نکرده است.
تصویر «کاغذ اخبار» شماره‌ی جمادی‌الاولی که در نخستین نسخه‌ی چاپی سفرنامه‌ی میرزا صالح، به تصحیح اسماعیل رایین، انتشار یافت.
در سال های اخیر به منظور بررسی کیفیت چاپ و سایر جنبه‌های این روزنامه که از تصاویر موجود قابل استنتاج نبود، کوشیدم نسخه‌های مذکور در منابع را ردیابی کنم. طبق تحقیقاتم، در هیچ آرشیو یا کتابخانه‌ای اثری از نسخه‌ی «کاغذ اخبار» وجود ندارد- به جز میکروفیلمی در موزه‌ی بریتانیا که ثابت می‌کند موزه‌ی بریتانیا در برهه‌ای مالک دو نسخه از این روزنامه بوده است. با این حال، نتوانستم اثری از مکان کنونی این دو نسخه بیابم. به این ترتیب، این تصور به وجود آمد که این دو نسخه گم یا حتی نابود شده‌اند.
کاغذ اخبار، شماره‌ی ربیع‌الثانی 1253. مالکیت عمومی.
با این حال، نهایتا و با کمک دکتر جوئل کوهن که توجه من را به مطالعات پژوهشگر دیگری به نام علی مشیری جلب کرد، توانستم مکان این دو نسخه را بیابم: آنها را از موزه‌ی بریتانیا به کتابخانه‌ی بریتانیا انتقال داده بودند. در نتیجه‌ی این بررسی‌ها شماره‌ی رده‌بندی مذکور در دو مقاله‌ی فارسی علی مشیری را پیدا کردم. این دو مقاله احتمالا نخستین منابعی‌اند که نسخه‌های موزه‌ی بریتانیا را معرفی کردند هرچند تصویری از خود آنها به دست ندادند.
کاغذ اخبار، جمادی‌الاولی 1253. مالکیت عمومی.
احتمالا این مطلب نخستین گزارشی است که تصویری از هر دو نسخه‌ی «کاغذ اخبار» به دست می‌دهد- به ویژه آن که نشانگر وضعیت کنونی آنهاست. این دو نسخه در مجموعه‌ای بی‌نام که شامل روزنامه‌هایی به زبان‌های عربی، ارمنی، عبری، ترکی، سینهالی، ژاپنی و غیره است، نگهداری می‌شود. این دو شماره مربوط به ربیع‌الثانی ۱۲۵۳ و جمادی‌الاولی ۱۲۵۳ هستند. هیچ‌کدام نقص و ایرادی ندارند و لابه‌لای کاغذهای ژاپنی قرار گرفته‌اند که موجب محفوظ ماندن کاغذها شده است. با این حال، همین امر باعث کم‌رنگ شدن جوهر چاپی شده است که تنها بر روی یک طرف کاغذ وجود دارد.
نشان شیر و خورشید. چپ: شماره‌ی جمادی‌الاولی. راست: شماره‌ی ربیع‌الثانی. مالکیت عمومی.
تصویر نشان شیر و خورشید، با اندکی تفاوت، در هر دو شماره وجود دارد. عنوان اصلی، که به خط رقاع نوشته شده، از این قرار است: «اخبار شهر ... سنه ... که بدارالخلافۀ طهران انطباع یافته». به نظر می‌رسد بنا بر قاعده، صفحه‌ی سمت راست حاوی «اخبار ممالک شرقیه» و صفحه‌ی سمت چپ حاوی «اخبار ممالک غربیه» است. متن اصلی با خط خوش نستعلیق نوشته شده است و نام شهرها و کشورها با خط رقاع تمایز یافته‌اند. اندازه‌ی هر صفحه تقریبا ۴۲ در ۲۷ سانتی‌متر است.
در برخی منابع فارسی آمده است که یکی از کارمندان سفارت بریتانیا در تهران این نسخه‌های «کاغذ اخبار» را به موزه‌ی بریتانیا فرستاد زیرا حاوی خبر مرگ شاه ویلیام چهارم و تاجگذاری ملکه ویکتوریا (این خبر در شماره‌ی مربوط به ربیع‌الثانی آمده است) بوده‌اند. علی مشیری از فردی به نام چارلز سانت نام می‌برد و او را عامل ارسال این نسخه‌ها به انگلیس می‌داند. موفق نشدم فردی را با این مشخصات بیابم اما احتمال دارد که فرد مورد نظر –که احتمالا نامش در ترجمه‌ی فارسی با غلط املایی ضبط شده است- چارلز استوارت باشد، منشی فرستاده‌ی بریتانیا در ایران و نویسنده‌ی «یادداشت‌های اقامت در شمال ایران و ایالت‌های مجاور آن در ترکیه».
برگردان: هامون نیشابوری
برنا ایزد‌پناه، دانشجوی دکترا در رشته تایپوگرافی و ارتباطات تصویری در دانشگاه ردینگ است. آن‌چه خواندید برگردان این نوشته‌ی او با عنوان اصلیِ زیر است:
Borna Izadpanah, ' The first Iranian newspaper: Mirza Salih Shirazi’s Kaghaz-i akhbar', British Library, 18 July 2019.
