مقاله

فدریکو گارسیا لورکای در حال مرگ، به یکباره همچون یک عروسک خیمه‌شب‌بازیِ بی‌تاروپود، به گودالی در یکی از بلوارهای اصلی مادرید فرو می‌افتد؛ یک ویولونیست پناهنده به دوربین رابرت کاپا خیره می‌شود؛ و چشمان زن جوانی که پابلو پیکاسو ۷۱ سال قبل آن‌ها را ترسیم می‌کند، برای اولین‌بار در معرض نگاه خیره‌ی عموم گذاشته شده‌اند.

این تصاویر که با دقت فراوان در میان صدها عکس، کتاب، پرچم، نقاشی و آرشیوهای صوتی ترتیب داده ‌شده‌اند، نویدبخش بازگشتی دیرهنگام به خانه هستند.

هشتاد سال پس از این که حدود ۵۰ هزار اسپانیایی جمهوری‌خواه از مرزها عبور کردند و وارد فرانسه شدند تا در ماه‌های پایانی جنگ داخلی از چنگ نیروهای فرانکو فرار کنند، حکومت سوسیالیست تصمیم به برپایی سالگردی در قالب نمایشگاهی عظیم گرفته است ــ همان‌طور که وزیر دادگستری، دُلورِس دلگادو اشاره می‌کند «این ادای دِینِ اخلاقیِ دیرهنگام ما است به منظور نجات حقیقت از گودال فراموشی».

برخی از تبعیدی‌ها به ارتش مقاومت فرانسه پیوستند و از اردوگاه‌های مرگ نازی سردرآوردند؛ عده‌ای به آزادسازی پاریس کمک کردند؛ برخی با ارتش سرخ جنگیدند ــ حتی با لشگری از نظامیان فرانکو که رهسپار کمک به آلمانی‌ها بودند درگیر شدند، و برخی زندگی جدیدی را در مکزیک، آرژانتین، شیلی، کارائیب، شوروی، آمریکا و بریتانیا آغاز کردند.

این نمایشگاه که به سه بخش تقسیم شده است، به ترتیب وقوع رخدادها به شرح تبعید اولیه به فرانسه، زندگی در اردوگاه‌های جنگی، و آوارگی جمهوری‌خواهان می‌پردازد.

مبارزین جمهوری‌خواه در سال ۱۹۳۹ پس از فرار از اسپانیا وارد خاک فرانسه شدند. در اسپانیا سپاهیان ناسیونالیست ژانرال فرانکو در جنگ داخلی به پیروزی رسیدند. عکس: اس‌تی‌اف/اِی‌اف‌پی/گتی ایمجز

صفوف طولانی مردان، زنان و کودکان که در تصاویر کاپا ثبت شده و نقاشی‌هایی که عقب‌نشینی جمهوری‌خواهان را ضبط کرده، و همچنین کشتی‌هایی که تبعیدی‌ها را به آن‌سوی آتلانتیک ‌بردند، در عکس‌های فوری، مینیاتورها و در آگهی‌های خبری به چشم می‌خورند.

آوارگی ۷ هزار اسپانیایی که به اردوگاه کار اجباری ماوتهاوزن در اتریش فرستاده شده بودند، در تصاویری که توسط فرانسیسکو بویس گرفته‌شده به ثبت رسیده ــ تصاویری که بعدها به عنوان مدرک در دادگاه نورنبرگ به کار رفت.

پرتره‌ای وجود دارد از آنتونیو ماچادوی شاعر که در پیرنه‌ی فرانسوی، سه هفته پس از فرار از اسپانیا، از دنیا رفت، و همین‌طور نسخه‌هایی اولیه‌ از کارهای آرتورو باره‌آ، خبرنگار تبعیدی جمهوری‌خواه که در انگلستان مستقر شد و برای بی‌بی‌سی به کار پرداخت و در آنجا به الیستر کوک[1] اسپانیایی مشهور شد. جرج اورول زمانی اشاره کرد: «آقای باره‌آ یکی از ارزشمند‌ترین دستاوردهای ادبی‌ای است که انگلستان در اثر ستم فاشیست‌ها به دست آورده است».

پرتره‌ی مرسدس سانچز کروز-لوپز اثر پابلو پیکاسو. تصویر: مجموعه‌ی خصوصی، مادرید

مشهورترین و شناخته شده‌ترین آثارِ به نمایش درآمده در این نمایشگاه، که هفته‌ی گذشته در لا آرکوئریا دو نوئووس مینیستریوس افتتاح شده، آثار پیکاسو هستند. سی‌وسه عکس بازگشتِ شاید شناخته‌شده‌ترین تبعیدی کشور ــ گرنیکا ــ به اسپانیا در سال ۱۹۸۱ را به ثبت رسانده‌اند، تابلویی که در هواپیمای غول‌پیکر مسافربری ایبریا بر فراز نیویورک پرواز کرد و به اسپانیا منتقل شد.

اثر دیگری که به همان اندازه ارزشمند است، تصویری است که در سال ۱۹۷۸ در سفارت اسپانیا در مکزیکوسیتی گرفته شده، که در آن پادشاه خوان کارلوس و ملکه سوفیا، دست‌های دُلورس ریواس شِریف، بیوه‌ی مانوئل آزانیا، آخرین رئیس‌جمهور جمهوری دوم، را در دست گرفته‌اند.

خوآن مانوئل بونت، مسئول نمایشگاه اصلی، این نمایشگاه را «مرور خاطرات»، و فرصتی برای انعکاس آن‌چه با فرار نیم میلیون نفر از مرزها گم شد، می‌خواند.

او می‌گوید: «آن‌چه در اسپانیا ناپدید شده بود توسط کشورهای دیگری که تبعیدشدگان را پذیرفتند پیدا شد. تصور می‌کنم که اسپانیای دموکرات به آن اسپانیای تبعیدی مدیون است زیرا فرهنگی که گم شده بود فرهنگ‌های دیگر را غنی ساخت، به‌ویژه در کشوری نظیر مکزیک، سرزمینی که تبعیدشدگان را با آغوش باز پذیرفت. در مکزیک هنرمندان، نویسندگان، دانشمندان و روشنفکران گرد آمدند و دانش خود را در اختیار دیگران گذاشتند».

مرگ گارسیا لورکا اثر خوزه گارسیا تلا، ۱۹۵۳. تصویر: مجموعه‌ی ژان-کلود ریدل

بونت، نویسنده و منتقدی که پیشتر مدیر موزه‌ی رینا سوفیا و مؤسسه‌ی سروانتس بوده است، می‌گوید این نمایشگاه همچنین به نیت ادای احترام به روح «عدالت دموکراتیک»، که در دوران پسا-فرانکو همراهی‌مان کرد، برگزار می‌شود.

با وجود این، چهار دهه پس از مرگ دیکتاتور، سیاست‌های اسپانیا عمیقاً چندپاره شده است؛ راست افراطی اکنون ۵۲ کرسی کنگره را در اختیار دارد. بونت می‌گوید: «ما همیشه وظیفه داریم تا آن‌چه را که رخ داده به خاطر بیاوریم، به‌ویژه در چنین شرایط پر تنشی در اسپانیا».

بونت می‌گوید اگر مجبور بود که از میان بیش از ۳۰۰ اثرِ به نمایش درآمده آثار محبوبش را برگزیند، اتود جنگجوی بر خاک‌افتاده‌ای را انتخاب می‌کرد که اکنون زینت‌بخش بنای یادبود اعضای اسپانیایی جنبش مقاومت فرانسه در شهر آنسی است.

و بعد نوبت به ‌طرح سردستی پیکاسو از مرسدس سانچز کروز-لوپز، دختر مانوئل سانچز آرکاس، عضو تبعیدی جمهوری دموکرات، می‌رسد. این پرتره، که در سال ۱۹۴۸ در ورشو کشیده شده، هرگز به صورت عمومی نمایش داده نشده بود. بونت می‌گوید: «اعتراف می‌کنم که در مقابل این اثر نمی‌توانم جلوی خودم را بگیرم چون هر روز نمی‌توانید تابلویی از پیکاسو را که تا به حال دیده نشده به نمایش بگذارید».

این نمایشگاه با گروهی از آثاری تمام می‌شود که جذبه‌ی اسطوره‌ای و میراث برخی از نمادهای ادبیات اسپانیا را مرور می‌کنند.

از میان آن‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: مجسمه‌ای از دُن کیشوت که نفَس‌های آخرش را می‌کشد؛ تابلوی مرگ گارسیا لورکا اثر خوزه گارسیا که در سال ۱۹۵۳ کشیده شده؛ و یک مجسمه و یک نقاشی روغن از میگوئل هرناندزِ شاعر، که بر اثر بیماری سل در یکی از زندان‌های اسپانیا در سال ۱۹۴۲ از دنیا رفت. بونت می‌گوید: «من نمایشگاه را با نگاهی به طرز فکر تبعیدی‌ها درباره‌ی دن کیشوت و لورکا و هرناندز به پایان رساندم. این‌ها تنها سه نمونه از نمونه‌های فراوان هستند. تبعیدیان هرجایی که می‌رفتند، اسپانیا را هم در ذهنشان با خود می‌بردند. و وقتی برگشتند ــ متأسفانه ــ نشان دادند که بخشی از فرهنگ اسپانیا خارج از اسپانیا تولید شده، و این اتفاق هرگز نباید دوباره رخ دهد».

برگردان: فرهاد نیک‌اندیش

سم جونز خبرنگار گاردین در مادرید است. آن‌چه خواندید برگردان این نوشته‌ی او با عنوان اصلیِ زیر است:

Sam Jones’, ‘Picasso, Lorca, Capa…art reveals fate of exiles who fled Franco’s Spain’, The Guardian, 7 December 2019.