کتاب الکترونیک، راهکاری برای جان دادن به نشر فارسی در خارج از کشور
iranemrooz
یک سالن کوچک با چند غرفه‌ی کتابفروشی و ناشرانی که خودشان در غرفه‌ها کتاب می‌فروشند، «نمایشگاه کتاب تهران بدون سانسور» است که از چهار سال پیش هم‌زمان با نمایشگاه کتاب تهران در شهرهای مختلف اروپا و آمریکا برگزار می‌شود. نمایشگاهی که می‌خواهد فرصتی برای نویسندگانی باشد که به دلیل سانسور، از ارائه‌ی آثارشان در بازار نشر داخل ایران محروم شده‌اند.
از همان نخستین سال‌های پس از استقرار جمهوری اسلامی در ایران و اعمال سانسورِ حکومتی در عرصه‌ی نشر کتاب، دگراندیشانی که به اجبار کشور را ترک کرده بودند، دست به کار راه‌اندازی انتشارات کتاب‌های فارسی در خارج از کشور شدند. انتشاراتی که علاوه بر چاپ کتاب نویسندگان تبعیدی، آثار نویسندگانی از داخل ایران که نمی‌خواستند به سانسور تن بدهند را نیز منتشر می‌کنند.
در حال حاضر حدود ۳۰ انتشارات کتاب‌های فارسی در اروپا و آمریکا فعال هستند، اما فقط یک سوم آنها را می‌توان انتشارات فعالی به حساب آورد که در سال بیش از چهار عنوان کتاب منتشر کنند. همین تعداد ناشران فعال خارج از کشور هستند که برای چهارمین سال پیاپی نمایشگاه کتاب بدون سانسور را برگزار می‌کنند.
آزاده پارساپور، مدیر نشر نوگام در لندن که اولین بار ایده‌ی چنین حرکت مشترکی را مطرح کرد، این نمایشگاه را یکی از راه‌های در ارتباط قرار دادن مخاطبان کتاب با ناشران و نویسنده‌ها و رونق دادن به نشر خارج از ایران می‌داند. این نمایشگاه در سال اول با شرکت هشت ناشر در شهر لندن برگزار شد، اما اکنون هر سال از لندن شروع می‌شود و ناشران به همراه کتاب‌هایی که بار ماشین‌ها‌یشان کرده‌اند، شهر به شهر می‌روند و بساط‌‌‌‌‌شان را باز می‌کنند.
به گفته‌ی تینوش نظم‌جو، مدیر انتشارات ناکجا در پاریس، این نمایشگاه با حضور حدود ۶۰ درصد از ناشران ایرانی، بزرگ‌ترین مشارکت ناشران ایرانی در خارج از کشور است. مشارکتی که پیش‌تر در قالب ایجاد «اتحادیه‌ی ناشران ایرانی خارج از کشور» و راه‌اندازی سایتی مشترک برای ناشران فارسی‌زبان به نتیجه نرسید اما این‌بار دست‌کم برای چهارسال ادامه داشته و ایده‌هایی برای همکاری‌های بیشتر به ویژه در نشر کتاب‌های الکترونیک را نیز جرقه زده است.
ایده‌ای که با توجه به دسترسی گسترده به اینترنت در داخل کشور، می‌تواند بهترین راه شکستن سانسور و آسان‌کردن دسترسی به کتاب‌های منتشر شده در خارج باشد. این کتاب‌ها البته تا کنون هم پشت سد ساخته شده از سوی حکومت نمانده‌اند و با چاپ غیرقانونی و زیرزمینی، راه‌شان را به داخل کشور باز کرده‌اند. چنان که تینوش نظم‌جو می‌گوید: «بازار مخاطبان داخل ایران برای ناشران خارج از کشور بیشتر از مخاطبان خارج از کشور است و همه‌ی ناشران خارج از کشور، یک شعبه‌ی دوم هم در بین دستفروشان خیابان انقلاب دارند.» شعبه دومی که به گفته‌ی حمید مهدی‌پور، مدیر انتشارات فروغ در کلن، گاه کتاب‌های ناشران خارج از ایران را تا تیراژ ۱۰ هزار نسخه هم چاپ می‌کند.
محدودیت‌های مالی، مانع اصلی نشر الکترونیک کتاب فارسی
با این حال نشر الکترونیک می‌تواند از یک سو این کتاب‌ها را با حفظ حقوق ناشر و مؤلف و کیفیت مطلوب به دست مخاطبان داخل ایران برساند و از سوی دیگر، دسترسی ایرانیان خارج از کشور که در چهارگوشه‌ی جهان پراکنده‌اند را نیز به این کتاب‌ها آسان‌تر کند.
نشر الکترونیک کتاب‌های فارسی از سال ۲۰۱۱ با راه‌اندازی نشر «اچ اند اس مدیا» در لندن، آغاز شد و از سال ۲۰۱۲ با پیوستن نشر ناکجا و نشر نوگام، رونق بیشتری گرفت. اگرچه در این سال‌ها برخی انتشارات دیگر نیز شمار محدودی از کتاب‌های خود را به صورت الکترونیک منتشر کرده‌اند اما هنوز شاهد یک سیستم یکپارچه و منظم برای نشر الکترونیک کتاب‌های فارسی در خارج از کشور نبوده‌ایم.
نشر نوگام تنها انتشاراتی است که به طور ویژه بر نشر الکترونیک کتاب تمرکز دارد. اما این انتشارات نیز هنوز یک سیستم توزیع آسان و فراگیر برای کتاب‌هایش ندارد. آزاده پارساپور در پاسخ به اینکه چرا ناشران خارج از کشور در طی این سال‌ها اپلیکیشن کتابخوانی برای کتاب‌های فارسی راه‌اندازی نکرده‌اند، می‌گوید: «این ایده وجود داشته اما به دلیل محدودیت‌های مالی و مشکلاتی که ناشران ایرانی دارند به تعویق افتاده است.»
pana.ir
نشر نبشت که تمرکز اصلی‌اش بر انتشار کتاب‌های فارسی نویسندگان افغان است، تنها انتشاراتی است که توانسته از سال ۲۰۱۶ با راه‌اندازی یک کتابخوان الکترونیکی، تمامی آثارش را بر روی این اپلیکیشن عرضه کند. عزیز حکیمی، مدیر نشر نبشت با تأکید بر اینکه ایده‌ی اپلیکیشن کتابخوان و نقش کتاب دیجیتال در ارائه و فروش کتاب ایده‌ی تازه‌ای نیست، می‌گوید: «دلیل اینکه ما توانستیم در نبشت این کار را بکنیم، این بود که سرمایه‌ی اولیه‌مان را روی توسعه‌ی این اپلیکیشن گذاشتیم. خود من هم شخصاً دستی در توسعه‌ی وب دارم و طبیعتاً همین مسئله هزینه‌های نبشت را برای تولید این اپلیکیشن به شدت کاهش داد.»
آزاده پارساپور نبودِ مقدمات و زیرساخت‌های لازم برای توسعه‌ی نشر الکترونیک را از دیگر موانع کار می‌داند و می‌گوید که از یک سو برخی از ناشران حتی یک سایت اینترنتی فعال ندارند و از سوی دیگر کار نشر برای بسیاری از آنها، شغل نیمه‌وقت یا جانبی است و مجبورند که برای تأمین هزینه‌ها شغل دیگری داشته باشند.
هفت سال ضرر دادیم تا چرخ‌مان با کتابفروشی بگردد
بی‌رونق بودن بازار کتاب فارسی در بین ایرانیان خارج از کشور به گونه‌ای است که تینوش نظم‌جو می‌گوید که در هفت سالِ نخست راه‌اندازی انتشارات ناکجا مدام ضرر داده‌اند و با کارهای دیگر توانسته‌اند انتشارات را سرپا نگه دارند و امسال اولین سالی است که چرخ انتشارات با فروش کتاب می‌گردد. نشر نوگام که کتاب‌های الکترونیکش را به صورت رایگان عرضه می‌کند و روی تأمین هزینه‌های نشر از شیوه‌ی کمک همگانی حساب کرده نیز فقط ۳۰ درصد هزینه‌های نشر را از این طریق تأمین می‌کند و باقی هزینه‌ها با کمک مؤسسات فرهنگی و افراد حقیقی فراهم می‌شوند.
وضعیت انتشاراتی‌های باسابقه‌تر که با روش‌های سنتی و مشتریان قدیمی خود جلو می‌روند البته کمی متفاوت است. حمید مهدی‌پور، مدیر انتشارات فروغ در کلن که ۲۱ سال است در عرصه‌ی نشر فعالیت می‌کند و تا کنون ۲۰۰ عنوان کتاب منتشر کرده، از بازار فروش کتاب راضی است و می‌گوید همه‌ی هزینه‌های انتشاراتی‌اش را با فروش کتاب تأمین می‌کند. او در توضیح این شبکه‌ی سنتی فروش می‌گوید: «حدود ۲۵ درصد فروش ما از طریق کتابفروشی‌‌مان در کلن است. یک سیستم داخلی هم بین حدود ۱۰ کتابفروشی ایرانی که در استکهلم، کلن، برلین، پاریس، تورنتو و لس‌آنجلس هستند داریم و کتاب‌های همدیگر را در کتابفروشی‌هایمان عرضه می‌کنیم. بخش دیگر فروش‌مان هم تلفنی است. به این صورت که یک نسل کتابخوان قدیمی هستند که تلفن می‌کنند به کتابفروشی، ۱۰ دقیقه درباره‌ی کتاب‌های جدید حرف می‌زنیم و سفارش‌هایشان را برای‌شان پست می‌کنیم.»
مدیر انتشارات فروغ تیراژ بالای ۵۰۰ نسخه را که فروش هم برود، جزو کارهای موفق می‌داند و می‌گوید در سال‌های اخیر با فراهم شدن امکان چاپ دیجیتال از هر کتاب ۲۰۰ نسخه منتشر می‌کنند و پس از به فروش رفتن آنها و بر اساس تقاضای مخاطبان اقدام به چاپ نسخه‌های بیشتر می‌کنند.
فضای فرهنگی و سیاسی مهاجران ایرانی در هر کشور نیز در وضعیت بازار نشر و فروش کتاب در آنجا بی‌تأثیر نیست. به گونه‌ای که لندن با وجود انبوهی از مهاجران ایرانی و چندین انتشارات فعال کتاب‌های فارسی، حتی یک کتابفروشی کتاب‌های فارسی ندارد. کتابفروشی خاوران در پاریس پس از آنکه تمرکز خود را به فروش کتاب‌های فرانسوی گذاشت در نهایت تعطیل شد. کتابفروشی ناکجا در پاریس نیز عمده‌ی فروشش از کتاب‌های فرانسوی درباره‌ی ایران است و به گفته‌ی تینوش نظم‌جو اگرچه تیراژ کتاب‌هایش گاه تا ۳۰۰۰ نسخه هم می‌رسد اما کتابفروشی فارسی جواب نمی‌دهد و باید به دنبال راهکارهای دیگری برای جلب مخاطب باشند.
گام مشترک ناشران فارسی‌زبان، شرط گسترش نشر الکترونیک
به گفته‌ی تینوش نظم‌جو راهکارهایی همچون انتشار الکترونیک کتاب فقط وقتی جواب می‌دهد که به صورت یکپارچه و هماهنگ جلو برود. او می‌گوید: «ما از روز اولی که اقدام به تولید کتاب الکترونیک کردیم، می‌دانستیم این شیوه‌ی نشر فقط در صورتی جواب می‌دهد که ما تنها نباشیم و یک مجموعه‌ی ۵۰ هزار کتابی از ناشران مختلف عرضه شود. وگرنه معلوم است که من با ۱۰۰ تا کتابِ انتشارات خودم نمی‌توانم کسی را کتابخوان الکترونیکی بکنم.»
publishingperspectives
پیوستن نشر نوگام برای عرضه‌ی کتاب‌هایش در کتابخوان الکترونیکی نشر نبشت نیز در راستای همین دیدگاه است. در حال حاضر حدود ۲۰۰ کتاب روی کتابخوان نبشت عرضه می‌شود که بسیاری از آنها رایگان هستند. در دو سالی که از راه‌اندازی این کتابخوان فارسی می‌گذرد، هرکدام از کتاب‌های رایگان دست‌کم هزار بار دانلود شده‌اند و ۱۵هزار تن نیز با اپلیکیشن کتابخوان را دانلود کرده و از آن استفاده می‌کنند. از آنجا که در ایران امکان خرید آنلاین از فروشگاه‌های بین‌المللی وجود ندارد، نشر نبشت با همه‌ی نویسندگان توافق کرده که خوانندگان ساکن در ایران و افغانستان، نسخه‌ی الکترونیک کتاب‌ها را در ازای کمک دلخواه به یک مؤسسه‌ی غیردولتی دریافت کنند.
در خارج از ایران و افغانستان هم که امکان خرید کتاب‌ها وجود دارد، چنان‌که عزیز حکیمی می‌گوید بازار کتاب رونق چندانی ندارد. به گفته‌ی او: «نبشت هم مثل بسیاری از ناشران فارسی زبان در خارج به شکل یک مؤسسه‌ی غیرانتفاعی فعالیت می‌کند و به این شکل متأسفانه گسترش ایده‌ی این اپلیکیشن ممکن نیست. چون سرمایه‌گذاریِ نسبتاً زیادی لازم دارد بدون اینکه تا مدت‌ها فروش کتاب سودی داشته باشد. با سرمایه و کار شخصی هم بیشتر از این نمی‌شود پیش رفت.»
نشر نبشت از سایر ناشران فارسی‌زبان هم برای عرضه‌ی کتابهایشان در کتابخوان نبشت دعوت کرده است اما تأمین هزینه‌ی تبدیل کتاب‌های کاغذی به دیجیتال یکی از موانع این کار است. عزیز حکیمی می‌گوید: «ناشران فارسی‌زبان قبول دارند که اپلیکیشن نبشت می‌تواند در فروش کتاب تأثیر بگذارد و حداقل بخشی از هزینه‌های آن را جبران کند. اما تقریباً همه‌ی ناشران اصلی تا به حال کتابهایشان را به صورت کاغذی منتشر کرده‌اند و تبدیل کردن کتاب کاغذی به دیجیتال هزینه و وقت و نیرو می‌خواهد و نیازمند سرمایه‌گذاری است که برای بسیاری از ناشران ممکن نیست.»
مدیر انتشارات نبشت با انتقاد از نبود حمایت از ناشران فارسی‌زبان و اینکه همه‌ی نهادهای حامی به دنبال پروژه‌هایی با تأثیر فوری هستند، معتقد است که با به رسمیت شناختن زبان فارسی از سوی آمازون مشکل ناشران برای دسترسی به بازار فروش کتاب نیز حل خواهد شد.
شرکت آمازون که یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های انتشار کاغذی و الکترونیک کتاب را دارد از زبان فارسی پشتیبانی نمی‌کند. گروهی از نویسندگان و کتابخوان‌های فارسی‌زبان به تازگی طی کارزاری خواستار اضافه شدن فارسی به زبان‌های مورد پشتیبانی آمازون و نشر کتاب‌های فارسی در کیندل (کتابخوان الکترونیک آمازون) شده‌اند.
عزیز حکیمی با اشاره به اینکه فارسی‌زبان‌های کتابخوان در بیرون از ایران و افغانستان با آمازون و کیندل آشنا هستند، اضافه می‌کند: « کیندل نه تنها دسترسی به کتاب فارسی را آسان و کم‌هزینه می‌کند بلکه در درازمدت ناشر می‌تواند از سودی که به دست می‌آورد روی توسعه‌ی انتشارات خود هم سرمایه‌گذاری کند.»
از دیدگاه او این تنها راهی است به شکلی مؤثر می‌شود به بازار کتاب فارسی در بیرون از افغانستان و ایران جان داد و چاپ کتاب را از شکل فعلیِ ابتکارعمل‌های انفرادی و داوطلبانه به کاری حرفه‌ای و سنجیده تغییر داد که پایایی داشته باشد.
