زنان ایرانیِ معترض به حجاب اجباری، در نمایشگاه «بدون مرز: ساختن جهانی فمینیستی با تصویر»
۴۴ سال پس از تظاهرات زنان ایرانی علیه اجباری‌شدن حجاب، تصاویری که سوفی کی‌یر (Sophie Keir)، عکاس و روزنامه‌نگار کانادایی، از این رویداد ثبت کرده برای نخستین بار به نمایش گذاشته شده است.
۲۷ عکسی که در نمایشگاهِ «بدون مرز: ساختن جهانی فمینیستی با تصویر» در برلین در معرض دید عموم گذاشته شده‌اند، بخشی از مجموعه‌ی بیش از دوهزار عکسی است که سوفی کی‌یر از تظاهرات شش روزه‌ی ۱۷ تا ۲۱ اسفند ۱۳۵۷ ثبت کرده است.
این عکس‌ها که به انتخاب سحر سلحشور، فیلمساز ایرانی به نمایش گذاشته شده‌اند، پرتره‌ی زنانی هستند که بیستم اسفند ۱۳۵۷ در پنجمین روز این تظاهرات از میدان انقلاب به سمت میدان آزادی راه‌پیمایی کردند. سحر سلحشور که در حال مستند کردن و روایت این بخش از اعتراضات شش روزه‌ی زنان است، می‌گوید: «پس از دیدن این آرشیو، بیشترین چیزی که توجه‌ام را جلب کرد، تمرکز و دقت سوفی روی چهره‌ی زنان شرکت‌کننده در این اعتراضات بود. تکرار این تمرکز در بسیاری از این عکس‌ها نشان می‌دهد که برای سوفی تک‌تک زنانی که در متن و بطن این حرکت بودند، اهمیت داشتند و در واقع او بر فردیت افراد در یک جنبش جمعی تمرکز کرده بود. با چنین نگاهی می‌توانیم تنوع سن، طبقه‌ی اجتماعی، شکل پوشش و حتی سطح تحصیلات این زنان را به نوعی تشخیص دهیم و بفهمیم که چه قشر‌‌های متنوعی از زنان ایرانی در این اعتراضات شرکت داشته‌اند.»
این فیلمساز مقیم پاریس در گفتگو با آسو توضیح می‌دهد که چطور در خلال تحقیق درباره‌ی این اعتراضات شش روزه به آرشیو کیت میلت (Kate Millett) و سوفی کی‌یر از این رخداد تاریخی دست یافته است: «چند سال پیش قرار بود که با همکاری یک روزنامه‌نگار و فیلمساز دیگر، فیلمی درباره‌ی اعتراضات شش روزه‌ی زنان به حجاب اجباری در اسفند ۱۳۵۷ بسازیم. در روند تحقیق این پروژه مطلع شدیم که آرشیو مفصلی از کارهای کیت میلت و سوفی کی‌یر در دانشگاه دوک در آمریکا وجود دارد. اما دسترسی به این آرشیو آسان نبود و مکاتبات پیاپی ما با دانشگاه دوک ماه‌ها به طول انجامید. در همان زمان متوجه شدیم که یک نسخه‌ی دیگر از این اسناد اخیراً به "مرکز آرشیو فمینیستی سیمون دوبووار" در پاریس نیز داده شده است که ما توانستیم بسیار آسان‌تر و سریع‌تر به آن دسترسی پیدا کنیم.»
این آرشیو شامل بیش از دوهزار عکس، ۴۰ دقیقه فیلمِ ۱۶میلی‌متری و ۹۰ ساعت صدای ضبط‌شده در جریان اعتراضات زنان ایرانی در اسفند ۱۳۵۷ است. صداهایی که بخش عمده‌ی آن در جریان تجمع‌ها و تظاهرات خیابانی زنان ضبط‌شده است. صدای زنانی که شعار می‌دهند، اعتراض می‌کنند، برای ادامه‌ی مسیر برنامه می‌ریزند و همه‌ی آنچه در اطراف آنها جریان دارد.
بخشی از این صداها شامل صحبت‌های کیت میلت و دیگران درباره‌ی زندگی روزمره‌شان در این شش روز است. صداهایی در داخل ماشین، در هتل، موقع غذا خوردن و در طول رفت‌و‌آمد به محل اعتراضات و هرآنچه در حاشیه‌ی این اعتراضات جریان داشته است. حدود ۳۰ ساعت از این صداها نیز در خارج از ایران و در موقعیت‌هایی است که کیت میلت درباره‌ی تجربه‌اش از این اعتراضات شش روزه در ایران، صحبت کرده است. در ۴۰ سال گذشته از این آرشیو استفاده نشده و فقط خود کیت میلت در کتاب رفتن به ایران تعدادی از عکس‌ها و گفتگوهای ضبط‌شده در این مجموعه را منتشر کرده است.
کیت میلت، ۱۴ اسفند ۱۳۵۷ به دعوت گروهی از فمینیست‌های ایرانی، برای سخنرانی در مراسم روز جهانی زنان به ایران آمده بود و قصد داشت در این سفر نقش و حضور زنان در انقلاب ایران را نیز ثبت کند. ۱۶ اسفند، یک روز قبل از روز جهانی زنان، روح‌الله خمینی، رهبر وقت جمهوری اسلامی ایران، اعلام کرد که: «در وزارت‌خانه‌های اسلامی نباید زن‌های لخت بیایند. زن‌ها بروند اما باحجاب باشند.» بعد از انتشار این سخنان خمینی، زنان کارمندی که در روز ۱۷ اسفند به سر کار رفتند، از ورود به محل کارشان منع شدند و از آنها خواسته شد که به خانه برگردند و روسری‌به‌سر به اداره برگردند. زنان اما به‌جای برگشتن به خانه، به خیابان‌ها ریختند. تظاهرات زنان کارمند و پرستار و دختران دانش‌آموزی که از نقاط مختلف شهر به خیابان انقلاب رسیده بودند، برنامه‌های از پیش‌تعیین شده‌ی گروه‌های چپ‌گرای زن برای روز هشت مارس را نیز تغییر داد. به‌گونه‌ای که بسیاری از زنان حاضر در این برنامه‌ها با ترک سالن‌های سخنرانی به تظاهرات زنان معترض پیوستند و این تظاهرات اعتراضی شش روز ادامه پیدا کرد.
در پی شروع این اعتراضات کیت میلت و سوفی کی‌یر که تجربه‌ی حضور در جنبش‌های فمینیستی در آمریکا را داشتند و یکی از اهداف سفرشان به ایران ثبت حضور زنان ایرانی در انقلاب بود، اقدام به ثبت این رخداد مهم کردند.
دوربین‌های سوفی کی‌یر و کیت میلت تنها دوربین‌هایی نبودند که در آن روزها این اعتراضات را ثبت می‌کردند. اما به نظر سحر سلحشور، اهمیت تصاویر و صداهای ضبط‌شده از سوی آنها ناشی از نگاه درون‌جنبشی و فراملیتی و فمینیستی آنهاست: «اتفاق‌های مهم جنبش‌های اجتماعی معمولاً به صورت ژورنالیستی ثبت می‌شوند. یعنی هروقت تظاهراتی رخ می‌دهد، همیشه دوربین‌های شبکه‌های خبری و ژورنالیست‌ها آنجا حضور دارند. اما روزنامه‌نگاران و عکاسان خبری معمولاً جزئیاتی را که برای افراد درون جنبش مهم هستند ثبت نمی‌کنند و معمولاً نگاهی سوژه‌وار و بافاصله به این وقایع دارند. به همین علت ثبت کردن از درون جنبش و با نگاه از درون، متفاوت از ثبت صرفاً خبری یک رویداد است و از همین زاویه بود که کیت میلت و سوفی کی‌یر می‌خواستند به‌عنوان فمینیست‌هایی که خودشان درگیر جنبش زنان هستند و نگاهی جهان‌شمول به این جنبش دارند این رخداد را ثبت کنند.»
کیت میلت تمامی آرشیو مربوط به تظاهرات زنان ایرانی در اسفند ۱۳۵۷ را به دانشگاه دوک که در آنجا درس خوانده و کار می‌کرد سپرده بود اما خواسته بود که به نشانه‌ی همراهی با فمینیست‌های فرانسوی یک نسخه از آن به مرکز سیمون دوبووار اهدا شود. تصمیمی که به گفته‌ی سحر سلحشور دسترسی به این آرشیو را برای محققان و هنرمندان بسیار آسان‌تر کرده است: «این تجربه نشان می‌دهد که راه‌اندازی مراکز آرشیو آلترناتیو در کنار مراکز آرشیو دانشگاهی و ملی، چه نقش مهمی برای تحقیق در مورد حرکت‌هایی دارند که به‌نوعی به افراد و گروه‌های اقلیت مربوط است. چون معمولاً آرشیو زندگی و حرکت‌های افراد و گروه‌هایی که به خاطر جنسیت، گرایش و هویت جنسی، مذهب، قومیت و...در اقلیت هستند و دستی در قدرت ندارند، در میان دیگر رویداد‌ها گم و نامرئی می‌شوند و به همین علت در روایت‌های جریان اصلی هم ردپای کمرنگ‌تری از آنها دیده می‌شود.»
او با اشاره به اینکه این امر یکی از انگیزه‌های برپایی نمایشگاه «بدون مرز: ساختن جهانی فمینیستی با تصویر» نیز بوده است، می‌گوید: «اغلب وقتی به نشانه‌ی اعتراض می‌‌گوییم که چرا تاریخ زنان نوشته نشده و ردپای آنان در تاریخ محو یا کم‌رنگ است،می‌گویند آرشیو چندانی درباره‌ی تاریخ زنان موجود نیست و اسنادی از کارهایشان بر جای نمانده است. این نمایشگاه با جمع‌آوری آثار هنری و آرشیو فمینیستی یک دوره‌ی بیست ساله نشان می‌دهد که اتفاقاً این آرشیو وجود دارد و نگارش تاریخ زنان و تاریخ فمینیستی امکان‌پذیر است. اما این آرشیو غیرقابل دسترس و پراکنده است، و لابه‌لای خیلی چیزهایی که به نظر آدم‌ها مهم‌تر می‌آمده گم شده و مهم شمرده نشده است.»
نمایشگاه «بدون مرز: ساختن جهانی فمینیستی با تصویر» نمایشگاهی از تاریخ فراملی سینمای غیرداستانی است که از سوی زنان و درباره‌ی زنان تولید شده است. این نمایشگاه می‌خواهد نشان دهد که چطور هنرمندان و فیلم‌سازان زبان جدیدی برای بازنمایی تجربه‌ی جنسیتی ابداع کرده‌اند و با کشف آنچه زنان را در سراسر جهان با هم متحد و از هم جدا می‌کند، تخیلات فمینیستی‌شان را به تصویر کشیده‌اند.
برگزارکنندگان این نمایشگاه با اعتقاد به اینکه در طول تاریخ تصاویرِ متحرک، مشارکت زنانِ به‌حاشیه‌رانده‌شده است، این نمایشگاه را اقدامی متکی بر حافظه‌ی فمینیستی بین‌نسلی برای ترمیم این غیبت و بازنمایی حضور تاریخی آنها می‌دانند. تمرکز این نمایشگاه بر دهه‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰ است و چهره‌ها، زمینه‌ها و بحث‌های اصلی فمینیستی این دوره را در جغرافیایی چندمرکزی و جهانی بازبینی کرده است.
سحر سلحشور با اشاره به اینکه فمینیست‌های آن دوره، مسئله‌ی زنان را مسئله‌‌ای جهان‌شمول و فارغ از مرزهای سیاسی و جغرافیایی می‌دانستند، می‌گوید: «برای همین بوده که کیت میلت و سوفی کی‌یر به‌عنوان فمینیست‌های آمریکایی و کانادایی خودشان را از فمینیست‌های ایرانی جدا نمی‌دانستند و همان‌طور که در این نمایشگاه می‌بینیم عکس‌هایی از جنبش زنان ایران در اسفند ۱۳۵۷ در این نمایشگاه ارائه شده که یک ژورنالیست آمریکایی-کانادایی آنها را ثبت کرده است.»
سحر سلحشور که این روزها بر بازکاوی تاریخچه‌ی فمینیستی مبارزات زنان ایرانی تمرکز کرده است، می‌گوید به دنبال توسعه‌ی ایده‌ای است که در نمایشگاهِ «بدون مرز: ساختن جهانی فمینیستی با تصویر» در برلین ارائه کرده است: «اکنون در حال مصاحبه با افرادی هستم که در این اعتراضات بوده‌اند. می‌خواهم صدای امروز آنها درباره‌ی این تظاهرات را به عکس‌هایی که سوفی کی‌یر از آنها گرفته، اضافه کنم. می‌خواهم بدانم آن آدم‌ها الان چه شده‌اند و کجا هستند؟ با این کار در واقع به‌نوعی امروزِ آنها به اتفاقی که ۴۳ سال پیش تجربه کرده‌اند پیوند زده می‌شود. می‌خواهم بدانم که این آدم‌ها امروز چه چیزی از آن روز یادشان می‌آید، چه خاطره‌ای از آن روز در ذهن‌شان مانده و چه‌چیزهایی را یادشان نمی‌آید. این یادآوری بُعد دیگری به آن عکس‌ها اضافه می‌کند و آنها را به امروزِ ما پیوند می‌زند.»
نمایشگاه «بدون مرز: ساختن جهانی فمینیستی با تصویر» ۱۹ ژوئن ۲۰۲۲ در برلین آغاز به کار کرد و تا ۲۸ اوت برپا خواهد بود. در این نمایشگاه آثار هنرمندان فمینیست از چین، مکزیک، هند، لهستان، آمریکا، کره‌ی جنوبی، کوبا، پرو، ژاپن، انگلستان، استرالیا، آلمان، کانادا، ایتالیا، اسپانیا، برزیل، لبنان، تایوان، سنگال، فرانسه، مصر، اسرائیل، فلسطین، شیلی، ایران، هائیتی و کاستاریکا در دهه‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰ ارائه شده است.
این نمایشگاه با ترسیم جغرافیایی چندمرکزی و جهانی از آثار فمینیستی‌ای که اغلب نادیده گرفته شده‌اند، نشان می‌دهد که هنرمندان و فیلم‌سازان فمینیست چطور با کشف پیوند میان جنسیت و قدرت، توانسته‌اند فمینیسم را به دیگر گونه‌های مبارزه برای دستیابی به عدالت گره بزنند.
