در این مقاله، با تأمل و بازخوانی فقراتی از کتاب مجاهدان مشروطه، نوشته‌ی سهراب یزدانی (تهران: نشر نی، ۱۳۸۸) استدلال خواهم کرد که انقلاب مشروطه یا مشروطیت ویژگی بسیار مهمی داشت که در مطالعات مشروطه و ایران‌شناسی معمولاً کمتر به آن توجه می‌شود؛ اینکه انقلابی متعلق به اواخر دوران امپراتوری‌ها و پیش از تشکیل دولت-ملت‌ها در ایران و عثمانی و قفقاز بود، و همین ویژگی آن را واجد نوعی چندفرهنگ‌گرایی و انعطاف‌پذیری می‌کرد که در دهه‌های بعد به تدریج تضعیف یا محو شد.
افزایش میزان مهاجرت و تعداد مهاجران در کل دنیا و به‌ویژه در کشورهای غربی و اروپایی، به انبوهی از درگیری‌های پیدا و پنهان میان اکثریت‌ها و اقلیت‌های قومی در این کشورها دامن زده است. لیاو اورگاد در کتابش به رابطه‌ی میان اکثریت و گروه‌های اقلیت در نظام‌های لیبرال-دموکراتیک معاصر می‌پردازد.
بر حسب شاخص‌های جامعه‌شناختی، تغییر در رفتارهای دینی و باورهای جمعیت‌های محلی اصلاً به اندازه‌ای نیست که انتصاب عنوان «پساسکولار» را بر این جوامع موجه سازد. اوج گرفتن روند دین‌داریِ غیرسازمان‌یافته و دین‌داری به شیوه‌ی معنویت‌گرایی در حدی نیست که کاهش عضویت در جوامع عمده‌ی دینی را جبران کرده باشد.
چندفرهنگی‌گرایی به کلمه‌ای گول‌زننده تبدیل شده است. این اصطلاح بیش از آن‌چه در نگاه اول به نظر می‌ر‌سد بر موضوعات مختلفی دلالت دارد. وقتی به چندفرهنگی‌گرایی فکر می‌کنیم، ذهن‌مان قبل از هر چیزی به تلاقی سنت‌های متنوع و رنگارنگ می‌رود، آداب و رسوم، غذاها، لباس‌ها، موسیقی‌ها و ... . اما چندفرهنگی‌گرایی عواقب سیاسی هم دارد و می‌تواند از تکثرگراییِ سنت‌ها به تکثرگرایی در حقوق بینجامد. این‌جاست که مشکل آغاز می‌شود.