مقاله

مری سالیس: اجازه دهید با اصول و مبانی شروع کنیم. سرمایه‌داریِ فاجعه‌محور چیست و با «دکترین شوک» چه رابطه‌ای دارد؟

نائومی کلاین: تعریف من از سرمایه‌داریِ فاجعه‌محور واقعاً ساده و روشن است: منظورم همان صنایع خصوصی‌ای هستند که یکدفعه مثل قارچ سبز می‌شوند تا فوراً از بحران‌های عظیم سود ببرند. سودجویی از فاجعه و جنگ پدیده‌ی تازه‌ای نیست اما پس از ۱۱ سپتامبر واقعاً گسترش یافت، یعنی وقتی که دولت جورج بوش این نوع بحران امنیتیِ بی‌پایان را اعلام کرد، و هم‌زمان به خصوصی‌سازی و برون‌سپاریِ این بحران پرداخت ــ برای مثال، می‌توان به خصوصی‌سازی امنیت داخلی کشور و خصوصی‌سازی حمله به عراق و افغانستان و اشغال آنها اشاره کرد.

«دکترین شوک» عبارت است از همان استراتژی سیاسیِ مبتنی بر استفاده از بحران‌های بزرگ برای تصویب سیاست‌هایی که به طور حساب‌شده‌ای نابرابری را تشدید، نخبگان را ثروتمند و بقیه‌ی مردم را تضعیف می‌کنند. در دوران بحران، مردم معمولاً فقط به فکر این هستند که از بحران جان‌ِ سالم به در ببرند، و معمولاً بیش از حد به قدرتمندان اعتماد می‌کنند. در لحظات بحرانی حواس‌مان کمی پرت می‌شود.

سالیس: منشأ این استراتژی سیاسی کجاست و چه سابقه‌ای در سیاست آمریکا دارد؟

کلاین: «دکترین شوک» واکنشی به «طرح تازه»ی دولت روزولت بود. به نظر میلتون فریدمن، «طرح تازه» از بیخ و بن غلط بود: در واکنش به «رکود بزرگ» و «فرسایش خاکِ» ایالت‌های کشاورزی‌محور، دولت روزولت نقش بسیار فعال‌تری را بر عهده گرفت و حل بحران اقتصادی از طریق ایجاد اشتغال دولتی و ارائه‌ی کمک‌های مستقیم را وظیفه‌ی اصلیِ خود شمرد.

اگر شما هوادار سرسخت اقتصاد مبتنی بر بازار آزاد باشید، می‌دانید که وقتی بازارها از کار می‌افتند اوضاع بیش از پیش برای تغییرات طبیعیِ تدریجی مساعد می‌شود. بنابراین، هدف از ترویج «دکترین شوک» این بود که اجازه ندهند بحران‌ها به طور طبیعی به اتخاذ سیاست‌های متفاوت بینجامند. نخبگان سیاسی و اقتصادی می‌دانند که در زمان بحران می‌توانند سیاست‌های دلخواه خود را که قبلاً در بین مردم طرفدار نداشت، تصویب کنند. این سیاست‌ها به نابرابری اقتصادی در آمریکا و سراسر دنیا دامن می‌زنند.

سالیس: اکنون با چند بحران مواجه‌ایم: یک بیماری همه‌گیر، فقدان زیرساختار برای مهار آن، و سقوط بازار سهام. ممکن است توضیح دهید که این مؤلفه‌ها چطور در چارچوب ارائه‌شده در کتاب «دکترین شوک» می‌گنجند؟

کلاین: شوک در واقع خودِ ویروس است. و طرز برخورد با آن طوری بوده که آشفتگی را به حداکثر و محافظت را به حداقل رسانده است. فکر نمی‌کنم که توطئه‌ای در کار باشد، این امر صرفاً ناشی از سوءمدیریت این بحران توسط ترامپ و دولت آمریکا است. ترامپ تا حالا با این بحران به گونه‌ای برخورد کرده که انگار به سلامت عمومی ربط ندارد بلکه نوعی بحران فهم و درک، و مشکل بالقوه‌ای برای انتخاب مجدد اوست.

این بدترین سناریوی ممکن است، به‌ویژه توأم با این واقعیت که در آمریکا برنامه‌ی ملی مراقبت‌های بهداشتی و درمانی وجود ندارد و تدابیر حفاظتی ناچیزی برای کارگران در نظر گرفته شده است. ترکیب این نیروها به شوکی حداکثری انجامیده است. از این شوک برای نجات دادن همان صنایعی استفاده خواهند کرد که سرچشمه‌ی حادترین بحران‌ها، از جمله بحران آب و هوا، هستند: صنعت هواپیمایی، صنعت نفت و گاز، صنعت کشتی‌رانی تفریحی ــ می‌خواهند همه‌ی اینها را سرِ پا نگه دارند.

سالیس: قبلاً چطور این کار را انجام داده‌اند؟

از این شوک برای نجات دادن همان صنایعی استفاده خواهند کرد که سرچشمه‌ی حادترین بحران‌ها، از جمله بحران آب و هوا، هستند: صنعت هواپیمایی، صنعت نفت و گاز، صنعت کشتی‌رانی تفریحی ــ می‌خواهند همه‌ی اینها را سرِ پا نگه دارند.

کلاین: در «دکترین شوک» می‌گویم که این اتفاق چطور بعد از توفان کاترینا رخ داد. ]مدیران[ اندیشکده‌های واشنگتن، از جمله بنیاد هریتِج، با یکدیگر دیدار کردند و فهرستی از راه‌حل‌های «بازار آزادمحور» را برای این بحران ارائه دادند. می‌توان مطمئن بود که این بار هم دقیقاً چنین جلساتی برگزار خواهد شد ــ در واقع، رئیس گروه رسیدگی به توفان کاترینا کسی جز مایک پنس نبود. در سال ۲۰۰۸، بانک‌ها را به همین طریق نجات دادند و دولت‌ها به بانک‌ها چک‌های سفیدی دادند که در نهایت بالغ بر تریلیاردها دلار شد. اما هزینه‌ی واقعی این کار عبارت بود از ریاضت اقتصادی ]سیاستی که مدتی بعد اتخاذ شد و به کاهش خدمات اجتماعی انجامید[. بنابراین، مسئله فقط این نیست که الان چه اتفاقی دارد رخ می‌دهد بلکه باید به این امر هم توجه کرد که بعداً چه کسی قرار است هزینه‌ی این کارها را بپردازد.

سالیس: مردم چه کار می‌توانند بکنند تا از صدمات ناشی از نقش پررنگ سرمایه‌داریِ فاجعه‌محور در واکنش به ویروس کرونا بکاهند؟ آیا اوضاع از زمان توفان کاترینا یا رکود اقتصادی جهانیِ قبلی بهتر شده است؟

کلاین: وقتی با بحران مواجه می‌شویم یا به قهقرا می‌رویم و دچار تفرقه می‌شویم یا پیشرفت می‌کنیم و به قدرت و شفقتی دست می‌یابیم که قبلاً در خود سراغ نداشتیم. این بحران هم یکی از همین آزمون‌ها است. یکی از دلایلی که امیدوارم این بار پیشرفت کنیم این است که ــ بر خلاف سال ۲۰۰۸ ــ آلترناتیو سیاسیِ بالفعلی داریم که به ما اجازه می‌دهد تا به شکل متفاوتی به بحران واکنش نشان دهیم و به علل اصلیِ آسیب‌پذیریِ خود بپردازیم؛ علاوه بر این، در مقایسه با گذشته جنبش سیاسی بزرگ‌تری هم از این آلترناتیو حمایت می‌کند.

هدف از «طرح جدید حفظ محیط زیست و رفع نابرابری اقتصادی» نیز آمادگی برای چنین لحظه‌ای بوده است. نباید شجاعت خود را از دست بدهیم؛ باید بیش از همیشه برای بیمه‌ی درمانیِ همگانی، بیمه‌ی بچه‌داری همگانی، و مرخصی استعلاجی با حقوق بجنگیم ــ همه‌ی اینها درهم‌تنیده‌اند.

سالیس: اگر دولت‌ها و نخبگان دنیا بخواهند از این بحران به نفع اهداف خود استفاده کنند، از دست مردم برای مراقبت از یکدیگر چه کاری ساخته است؟

کلاین: «من از خودم و خانواده‌ام مراقبت خواهم کرد، می‌توانیم بهترین بیمه‌ی موجود را بگیریم، و اگر شما بیمه‌ی خوبی ندارید به احتمال زیاد تقصیر خودتان است و به من ربطی ندارد»: این طرز فکر ناشی از نظام اقتصادیِ مبتنی بر رقابت بی‌امان و برد و باخت است. بحران‌هایی مثل شیوع ویروس کرونا نشان می‌دهند که ما به هم وابسته‌ایم. داریم به وضوح می‌بینیم که وابستگی‌مان به یکدیگر بسیار بیشتر از آن چیزی است که این نظام اقتصادیِ بی‌رحمانه می‌خواهد به ما بقبولاند.

شاید فکر کنیم که اگر بیمه‌ی درمانیِ خوبی داشته باشیم در امان خواهیم بود اما اگر کسی که غذای‌مان را تهیه می‌کند یا برای‌مان می‌آورد یا آن را بسته‌بندی می‌کند بیمه‌ی درمانیِ خوبی نداشته باشد و از عهده‌ی پرداخت هزینه‌ی آزمایش برنیاید ــ چه رسد به این که مرخصی استعلاجیِ با حقوق داشته باشد تا بتواند در خانه بماند ــ در این صورت در امان نخواهیم بود. اگر از یکدیگر مراقبت نکنیم هیچ کسی در امان نخواهد بود. ما همه به هم وابسته‌ایم.

شیوه‌های مختلف سازمان‌دهی جامعه استعدادهای متفاوت ما را شکوفا می‌کند. اگر در نظامی باشید که از مردم مراقبت نمی‌کند و منابع را به شکل منصفانه‌ای توزیع نمی‌کند، در این صورت استعداد احتکارتان شکوفا می‌شود. پس هشیار باشید و به این فکر کنید که، به جای ذخیره‌سازیِ اجناس و دلمشغولیِ محض نسبت به خود و خانواده‌تان، چطور می‌توانید اندوخته‌های‌تان را با همسایگان‌تان تقسیم و به افراد آسیب‌پذیر رسیدگی کنید.

برگردان: عرفان ثابتی

مری سالیس نویسنده‌ی وب سایت «وایس» است. آن‌چه خواندید برگردان این مصاحبه با عنوان اصلیِ زیر است:

Marie Solis, ‘Coronavirus Is the Perfect Disaster for Disaster Capitalism’, Vice, 13 March 2020.