تاریخ انتشار:
1398/06/25
قهوهخانههای ترکیه
مهدی شبانی
قهوه‌خانه یکی از مکان‌های اجتماعی ترکیه است که از سالیان بسیار دور معمول بوده و هنوز هم در تمامی شهرها، روستاها و محله‌های آن به حیات خود ادامه می‌دهد. مکانی که دقیقاً با همین نام و کارکرد در ایران هم وجود داشته اما در سال‌های اخیر به تدریج از اهمیت آن در جامعه کاسته شده و در شهرهای بزرگ أنواع کافی‌شاپ‌ها جایگزین آن شده‌اند.
امروزه با روند جهانی شدن و تأثیرات فرهنگی و اقتصادی آن، تأسیس کافه‌های زنجیره‌ای هم رواج یافته، و در ترکیه، قهوه‌خانه به موازات کافه‌های زنجیره‌ای بین‌المللی حضور دارد.
تاریخچه‌ی قهوه‌خانه
قهوهخانهها در قرن شانزدهم میلادی و از دوران امپراتوری عثمانی، فعالیت خود را به عنوان فضایی شهری آغاز کردند و تا امروز یکی از عناصر مهم زندگی اجتماعی و ارتباطات عمومی در فرهنگ اجتماعی ترکیه بوده‌اند.
رشد قهوهخانهها در ترکیه چنان سریع بود که مکان دیگری با کارکرد و گسترش مشابه آن نمی‌توان پیدا کرد. طبق آمار رسمی نزدیک به ۷۰۰هزار قهوه‌خانه در ترکیه وجود دارد. یعنی به ازای حدوداً هر ۱۰۰ نفر، یک قهوه‌خانه وجود دارد که نشان‌دهندۀ اهمیت و گستردگی فرهنگ قهوه‌خانه نشینی در این کشور است. هرچند تعداد بسیار زیاد قهوهخانهها در عین حال نسبت مستقیمی با بیکاری نیز دارد.
غیر از شهرهای بزرگ، در شهرهای کوچک و روستاهای ترکیه نیز قهوه‌خانه بخش ثابتی از ساختار معماری محل است، و جنب میدان اصلی شهر یا روستا حتماً قهوه‌خانه‌ای وجود دارد که مرکز اصلی تجمع اهالی است. این قهوهخانهها نه تنها محلی برای گذراندن اوقات بیکاری و نوشیدن یک استکان چای بلکه مرکزی برای تبادل اخبار روزانه و بعضاً تصمیم‌گیری‌های محلی است.
قهوه‌خانه همیشه مکانی انباشته از پتانسیل سیاسی و فرهنگی بوده که در آن می‌توان صدای مردم را در مواجهه با قدرت سیاسی شنید. قهوه‌خانه‌هایی که در اواسط قرن شانزدهم میلادی به عنوان یک فضای شهری در جامعه عثمانی شکل گرفتند، به لطف تسهیل تبادل نظر مردم و گفتوگو میان گروه‌های مختلف فرهنگی، به پیشرفت نوعی تجربه‌ی مدنی جدید کمک کردند.
قهوه‌خانه؛ محلی برای گفتوگو
گفتوگو، چای و بازی سه رکن اساسی قهوه‌خانه را در ترکیه تشکیل می‌دهند. در ترکیه، قهوهخانهها همواره مکانی اجتماعی-فرهنگی و بستری مناسب برای ورود افراد به جامعه بوده‌اند و از این رو در زندگی روزانه مردم جایگاه مهمی دارند.
واقعیت این است که برای جامعه‌ی ترکیه، که «فرهنگ گفتوگو» نقش مهمی در میان مردمان آن دارد، مکان‌هایی نظیر قهوه‌خانه و کافی شاپ، چون از نظر دینی «مشروع» به شمار می‌روند، به عنوان نوعی از «فضاهای فرهنگی» در جامعه، نقشی انکارناپذیر در تاریخ این کشور دارند. علاوه بر این، در کشوری که فرهنگ مردسالاری و دین/قومیت محوری نیرومند و ریشه‌دار است، قهوهخانهها مراکزی هستند که به گسترش فرهنگ «تحمل پذیری و رواداری» یاری رسانده‌اند.
قهوهخانهها در گذشته‌های نه چندان دور نه تنها مکانی برای اجتماع و گفتوگو بلکه محلی برای بازی و نمایش بوده‌اند. از جمله می‌توان به فرم نمایشی «کاراگوز و حاجی‌وات» اشاره کرد. این فرم نمایشی که به صورت تئاترسایه و مختص فرهنگ آناتولی است، با دو بازیگر اصلی و به شکل زنده در بیشتر قهوهخانهها اجرا می‌شده است. البته اکنون این فرم از نمایش از قهوهخانهها به سالن‌های تئاتر منتقل شده است.
اما فرهنگِ بازی همچنان در قهوهخانهها زنده است و امروزه بازی‌هایی مانند تخته‌نرد، اوکی (نوعی از بازی دومینو که در ایران بیشتر در مناطق شمالی و به‌ویژه گیلان مرسوم است) و بازی‌هایی با ورق رواج دارد.
بی‌تردید وقتی از قهوه‌خانه نام می‌بریم نمی‌توان از چای صحبت نکرد. هر چند چای کمتر از یکصد سال است که در ترکیه رواج یافته اما نوشیدنی ملی به شمار می‌رود و ترکیه بیشترین حجم سرانه‌ی نوشیدن چای را در دنیا دارد. البته تا صد سال گذشته نوشیدنی اصلی قهوهخانهها نه چای بلکه قهوه بود که در دوران عثمانی عمدتاً از یمن به ترکیه‌ی امروزی وارد می‌شد.
سیاست و فرهنگ در قهوه‌خانه
قهوهخانهها از ابتدای شکل‌گیری چنان اهمیتی یافتند که توجه حاکمان و قدرت‌های سیاسی را به خود جلب کردند. از نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم قهوهخانهها به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز گفتوگو سیاسی، که به نام «شایعات حکومتی» انجام می‌شد، در بین مردم گسترش پیدا کردند. این گسترش فرهنگ سیاسی که تهدیدی برای نظم موجود حاکمیت سیاسی به شمار می‌رفت، سبب ممنوعیت قهوهخانهها در ادوار گوناگون شد. در دوره‌های ابتدایی، برخورد دولت شامل ممنوعیت کامل و بستن قهوهخانهها بود. برای مثال، در دوران سلطنت مراد چهارم، قهوه‌خانه‌نشینی و نوشیدن قهوه و مصرف توتون کاملاً ممنوع شد. اما در دوره‌های بعدی تا امروز، به جای ممنوعیت کامل قهوهخانهها زیر نظارت و کنترل قرارگرفتند. در واقع، قهوهخانهها هنوز مکان‌های خطرناکی به شمار می‌رفتند اما برخورد دولت تغییر یافته بود.
در دوران «سلطان سلیمان قانونی» نام بسیاری از قهوهخانهها به «قرائت‌خانه» تغییر یافت. ظاهراً هدف از این تغییر نام، عوض کردن فضای قهوهخانهها از مکانی برای گفتوگو به محلی برای مطالعه‌ی کتاب و گفت‌وگوهای فرهنگی بود اما بسیاری از مورخان دلیل اصلی این موضوع را تلاش برای به هم ریختن فضای قهوه‌خانه‌هایی می‌دانند که به مرکزی برای تجمع و بحث‌های سیاسی بدل شده بودند.
هنوز هم می‌توان در کوچه پس کوچه‌های شهرهای بزرگ ترکیه مکان‌هایی با عنوان قرائت‌خانه یافت که البته در آن خبری از خواندن نیست و همان فضای مرسوم قهوهخانهها در آن وجود دارد. حتی در سال ۲۰۱۸ رجب طیب اردوغان، در سخنرانی‌ای خواستار تعویض دوباره‌ی نام قهوهخانهها و کافه‌ها به قرائت‌خانه شده بود.
قهوهخانهها و روشنفکران
در تاریخ ترکیه بسیاری از قهوهخانهها پاتوقی فرهنگی برای روشنفکران و هنرمندان بودند. بسیاری از این قهوهخانهها، چه در دوران عثمانی و چه در دوران پس از جمهوری ترکیه، نقش مهمی در فضای هنری و روشنفکری بازی می‌کردند. برای مثال، می‌توان به قهوه‌خانه‌ی کولوک در منطقه‌ی تاریخی «بایزید» اشاره کرد که محل رفت و آمد بسیاری از نویسندگان مطرح ترکیه از جمله یحیی کمال و فاروق نافیز بود که در دهه‌ی چهل میلادی مجله‌ای ادبی با نام «قهوه‌خانه» منتشر می‌کردند. اما پس از کودتای سال ۱۹۸۰ و فشار شدید بر تمام مکان‌های اجتماعی که قابلیت گردآوردن شهروندان و تبدیل به فضایی سیاسی را داشتند، قهوهخانهها نیز از این فشار در امان نماندند. پس از آن غیر از دانشگاه‌ها و بعضی از قهوهخانههای معروف به «قهوه‌خانه‌ی هنرمندان»، در بیشتر قهوهخانهها بحث و گفتوگو درباره‌ی ادبیات، سیاست و هنر متوقف شد و این مکان‌ها صرفاً به جایی برای نوشیدن چای، بازی و گذراندن اوقات بیکاری تبدیل شدند.
قهوه‌خانه در گذر زمان
در فضای اجتماعی ترکیه قهوه‌خانه عمدتاً فرهنگی مردانه داشته و از این رو با انتقادات زیادی مواجه بوده است. اما در بسیاری از شهرهای بزرگ، بعضی از قهوهخانهها کم وبیش سعی کرده‌اند که فضای خود را تغییر دهند تا زنان و اقلیت‌های جنسی نیز بتوانند از این فضای اجتماعی بهره برند. اما در ترکیه مردسالاری رواج دارد و اکثر قهوهخانهها در انحصار مردان است و زنان سهم ناچیزی در فرهنگ قهوه‌خانه دارند. شاید به همین دلیل است که نسل جوان و مترقی ترکیه اکثر اوقات خود را نه در قهوهخانهها بلکه در کافه‌های مدرن می‌گذرانند زیرا این کافه‌ها فرهنگی امروزی دارند و زن و مرد در آنها به راحتی کنار هم می‌نشینند.
مثل هر نهاد اجتماعی دیگری، عملکرد قهوه‌خانه نیز در طول زمان به‌شدت تغییر کرده است. در دوران معاصر جایگاه اجتماعی قهوهخانهها افول کرده و از محل بحث و گفتوگو به محلی صرفاً برای آشامیدن نوشیدنی‌های غیرالکلی تبدیل شده است.
از یک طرف، گسترش فرهنگ مصرف‌گرایی و رشد مراکز خرید و فروشگاه‌های زنجیره‌ای و از طرف دیگر، ورود نسل جوانی که خواهان گفتوگو و تبادل نظر در مکان‌هایی با امکان دستیابی برابر زنان، مردان و اقلیت‌های جنسی، قومی و مذهبی است سبب شده تا بسیاری از قهوهخانهها نقش تاریخی، فرهنگی و اجتماعی خود را از دست بدهند و کارکردهای سنتی خود را به مکان‌های دیگری مثل کافه‌ها واگذار کنند.
اکنون قهوهخانههای ترکیه عمدتاً محلی برای وقت‌گذرانی مردان بازنشسته‌ای است که روزهای بلند و بحرانی کشور را در آنها سپری می‌کنند.
