ویدئو و عکس

رادیوی ملی ایروان به زبان کردی، یا آنچنان که بین کردها معروف است «رادیویا اریوانه»، در خاطرات هزاران کرد در سراسر خاورمیانه، اروپا و جمهوری‌های شوروی اثری عمیق برجای گذاشته است.

در طول سال‌هایی که زبان و فرهنگ کردی نادیده گرفته شده یا ممنوع بود، رادیو ایروان پلی ارتباطی بین مردم کرد و فرهنگشان بود و بخش مهمی از خاطره‌ی مشترکِ کردها را ساخت.

بخش کردی رادیو ایروان در سال ۱۹۵۵ با تصمیم دولت اتحاد جماهیر شوروی برای ترویج «تمدن سوسیالیستی» در میان کردها به‌عنوان بخشی از برنامه‌ی «برخوردِ برابر» تأسیس شد. این رادیو به ترویج فرهنگ، هنر، موسیقی و ادبیات کردی و شکل‌گیری گنجینه و آرشیو عظیم فرهنگی کمک کرد و به مرور زمان به یکی از حاملان مهم فرهنگ کردی، به‌ویژه در میان کردهای ترکیه، تبدیل شد.

احمد کایا خواننده‌ی افسانه‌ای کرد، درباره‌ی تأثیر این رادیو می‌گوید: «من برای اولین بار از این رادیو به موسیقی چندصداییِ کردی گوش دادم. آهنگِ «Kerr u Kulik» بارها و بارها (از این رادیو) پخش شد و من منقلب شدم. هم مغرور بودم و هم منقلب.»

مطالعات کردی در شوروی، تاریخی کمتر گفته‌شده

کردها برای قرن‌ها در مناطقی از قفقاز جنوبی زندگی می‌کردند. اما پس از جنگ‌های روسیه با عثمانی و ایران، بخش دیگری از کردها در قفقاز و روسیه ساکن شدند. فشار حکومت‌های ترکیه و ایران نیز مهاجرت کردها به قفقاز و ماوراء قفقاز را تسریع کرد. البته کردهای شوروی بیشتر ایزدی‌هایی بودند که در سال‌های ابتدایی قرن بیستم و پس از نسل‌کشی ارامنه، از آزار دولت عثمانی گریخته و در قفقاز جنوبی، و به‌ویژه ارمنستان، زندگی می‌کردند.

فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی کردها در شوروی در دهه‌ی ۱۹۲۰ میلادی و با پیروزی بلشویک‌ها در کشورهای قفقاز آغاز شد. در جریان انقلاب اکتبر، بخش زیادی از کردها به این انقلاب پیوستند و چهره‌هایی مانند «اِربه شمو» (Erebe Şemo)، نویسنده‌ی اولین رمان‌ کردی با نام «چوپانِ کرد»، برای حمایت از بلشویک‌ها فعال بودند.

در سال‌ ۱۹۲۳ با تصمیم دولت تازه‌تأسیس بلشویکی، مدرسه‌ی «شمس» در تفلیس به زبان کردی شروع به کار کرد. در این مدرسه روشنفکران و نویسندگانی مانند امینه اودال، احمده میرازی و کامیل بدری‌خان تدریس می‌کردند. این تلاش‌ها با حمایت ارمنستانِ شوروی، راه را برای افتتاح مدارس کردی، نگارش ده‌ها کتاب درسی به زبان کردی و ابداع الفبای لاتینِ کردی هموار کرد.

 کتاب درسی کردی که توسط دولت ارمنستان در سال ۱۹۳۰ منتشر شد.

این الفبا که پژوهشگران آن را اولین الفبای لاتین کردی می‌دانند، در همین دوره توسط «اربو شمو» و زبان‌شناس سوریانی، ایسحاک مارگولوف (İshak Marogûlov)، تهیه شد. همچنین این فیلمسازانِ ارمنی بودند که اولین فیلم کردی به نام «زاره» را در سال ۱۹۲۷ ساختند. در همین دوره کردهای ارمنستان حق آموزش به زبان مادری خود را نیز به دست آوردند.

این مجموعه فعالیت‌ها که به منظور گسترش تفکر سوسیالیستی در میان کردها انجام می‌شد، با شدت گرفتن سیاست‌های سرکوب استالینی در سال‌های ۱۹۳۷ و ۱۹۳۸ متوقف شد. دامنه‌ی این سرکوب به روشنفکران و نویسندگان کرد هم رسید و برخی از روشنفکران کرد به جرم «فعالیت‌های ضد انقلابی» دستگیر و تبعید شدند. این روند تا مرگ استالین در سال ۱۹۵۳ ادامه داشت.

با آغاز سیاست‌های استالین‌زدایی، فضا برای ادامه‌ی این فعالیت‌ها دوباره باز شد و تصمیم گرفته شد تا بخشِ کردی در رادیو ایروان افتتاح شود، امری که نقطه‌ی عطفِ مهمی در توسعه‌ی فرهنگ و موسیقی کردی است.

«همه کردها برادرند»

ایده‌ی اصلی‌ این رادیو، که توسط «جاسم جلیل» (Casimê Celîl) تأسیس و مدیریت شد، این بود: «همه‌ی کردها برادرند».

جاسم جلیل در سال ۱۹۰۸ در استان کارس ترکیه در خانوده‌ای ایزدی متولد شد. در ده سالگی و هنگام فرار از امپراتوری عثمانی، تمام خانواده‌اش به‌جز عمه‌اش که به او در عبور از رودخانه‌ی مرزی کمک کرد، کشته شدند. او به یتیم‌خانه‌ی گیومری پناه برد که خانه‌ی هزاران کودک یتیمی بود که از نسل‌کشی ارامنه جان سالم به در برده بودند. جاسم پس از گذراندن دوران نوجوانی برای کار و تحصیل به ایروان رفت. در آن زمان ایروان پایتخت کشور تازه‌تأسیس ارمنستان شوروی بود که در کنار تفلیس و باکو یکی از مراکز روشنفکری منطقه به شمار می‌رفت.

او ارمنی و روسی را در پرورشگاه آموخت و در تفلیس و باکو به تحصیل ادامه داد. او که علاقه‌ی ویژه‌ای به ادبیات داشت، هرگز زبانِ مادری خود را فراموش نکرد. پس از بازگشت به ایروان، اولین شعرها و ترجمه‌های او در روزنامه‌ی کردی Rya Teze (راهِ تازه) منتشر شد.

او که علاوه بر کردی به زبان‌های روسی و ارمنی هم می‌نوشت، پیش از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه عضو اتحادیه‌ی نویسندگان شوروی بود و با روشنفکران ارمنی نیز رابطه‌ای نزدیکی داشت.

جاسم جلیل یکی از اولین نویسندگان ادبیات مدرن کردی هم بود. او نخستین کتابش به زبان کردی را در سال ۱۹۵۴ در ایروان منتشر کرد. در همین سال او مسئول راه‌اندازی یک رادیوی کردی در ایروان شد.

از راست: امینه اودال نویسنده و پژوهشگر کرد ، جاسم جلیل و حەجی جندی، نویسنده و گوینده‌ی اخبار رادیو

اعتماد به نفس و جسارت روی موج رادیو

در ۱ ژانویه‌ی ۱۹۵۵ رادیو کردی ایروان به صورت رسمی آغاز به کار کرد. اولین جمله‌ی این رادیو که برای سالیان متمادی تکرار می‌شد و حتی هنوز هم یکی از جمله‌های کلیشه‌ای اما آیرونیک کردهای ترکیه شناخته می‌شود، این بود: «ایروان خبر می‌دهد. شنوندگان عزیز، به خبرهای ما، به زبان کرمانجی گوش دهید...»^[1]

برنامه‌ی این رادیو در ابتدا سه بار در هفته و تنها ۱۵ دقیقه بود. در سال ۱۹۶۱ مدت زمان پخش آن به یک ساعت و نیم رسید و پوشش این رادیو نیز گسترش یافت و صدای آن در اکثر کشورهای خاورمیانه و جمهوری‌های شوروی قابل شنیدن شد.

رادیو ایروان اتفاقی ویژه در میان کردها بود و به‌سرعت به جزئی جدانشدنی از زندگی روزمره‌ی آنها تبدیل شد و شنوندگان با فرستادن نامه و بعدتر تماس تلفنی، با رادیو در ارتباط بودند. زری اینانچ، نویسنده‌ی کتاب صدای کردی، می‌گوید: «استقبال از این رادیو به حدی بود که بسیاری، کارهای خود را بر اساس ساعت پخش رادیو تنظیم می‌کردند. تقریباً هر کردی که به برنامه‌های رادیو ایروان گوش داده است، در مورد آن حرف و داستانی برای گفتن دارد. شنیدنِ داستانِ یک روستایی که برای گوش دادن به رادیو ایروان از باارزش‌ترین دارایی خود یعنی اسبش دست کشید، واقعاً تأثیرگذار است.»

البته تا قبل از تأسیس این رادیو دو رادیوی کردی دیگر در عراق و ایران به زبان کردی پخش می‌شد. اما کردیِ این دو رادیو به دلیل تأثیرپذیری از فارسی و عربی چندان مورد استقبال کردهای ترکیه و استان‌های شمال غربی ایران قرار نگرفت. اما برعکس، رادیو ایروان که با گویش قابل‌فهم کردهای ترکیه پخش می‌شد، رویکرد آنها به رادیو را تغییر داد.

آن‌هایی که از حق مطالعه به زبان مادری خود محروم بودند، فرصت شنیدن این زبان را از رادیو و همچنین کشف لایه‌های متعدد فرهنگ کردی، به‌ویژه موسیقی، را یافتند. این رادیو علاوه بر اهمیتش در حفظ فرهنگ و زبان کردی نقش مهم‌تری هم ایفا کرد: اعطای اعتماد به نفسِ کُرد‌بودن و جسارت بیان کردن آن.

برای مردمی که زبان و فرهنگشان سال‌ها بی‌ارزش تلقی شده بود، شنیدن زبان و موسیقی کردی از رادیو که پیشرفته‌ترین فناوری آن دوره بود شگفت‌انگیز بود و حسی ویژه به آنها، به‌ویژه در شهرهای کوچک و روستاها، می‌داد. حسی که در آن فرد به این فکر می‌افتد که فرهنگی که به آن تعلق دارد «آنقدرها هم بی‌ارزش نیست.»

رادیو ایروان بر ساخت و تکامل ناسیونالیسم مدرن کردی هم بسیار تأثیرگذار بود. کامران الند، که کتابِ آواز هویت را در مورد تأثیر این رادیو در حفظ فرهنگ، زبان و موسیقی کردی نوشته است، در مصاحبه‌ای می‌گوید: «یکی از مراحل مهم ملی‌شدن یک جامعه‌ی قومی، وجود حافظه‌ی جمعی و تاریخی جامعه، به‌ویژه فولکلور آن است. گرچه رادیو ایروان کارکردهای متعددی در تاریخ و فرهنگ کردی دارد، اما وجهی که آن را منحصربه‌فرد می‌کند این است که در محیطی که هویت و زبان کردی انکار شده بود، این رادیو احساس و فکر ارزشمند‌بودن آن (هویت کردی) را به شنوندگانش اعطا می‌کرد.

رادیو ایروان توانست با سرگرم کردن شنوندگان خود، فارغ از جنسیت، سن و طبقه‌ی اجتماعی، هویت و زبان کردی را به آنها منتقل کند و آنها را زیر یک سقف مشترک گرد هم آورد… بدین ترتیب به آنها کمک کرد تا اعتماد به نفس و شجاعت پیدا کنند.»

رادیو به‌مثابه‌ی آرشیو

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، رادیو ایروان تا مرز تعطیلی پیش رفت. تقریباً همه‌ی کارکنان رادیو، یعنی ۱۳ نفر، ارمنستان را ترک کردند. تنها کسی که باقی ماند «کرمی صیاد» بود که ۵۵ سال در رادیو کار کرده بود. پسر او که اکنون رئیس بخش کردی رادیو ایروان است، می‌گوید: «نه برق بود و نه حمل و نقل، در زمستان هم هوا بسیار سرد بود. اما پدرم ۸ کیلومتر از خانه تا رادیو را پیاده می‌رفت به این امید که اوضاع بهتر شود. او می‌دانست که اگر بخش کردی رادیو تعطیل شود، دیگر هرگز بازگشایی نخواهد شد.»

با تلاش‌های او بخش کردی رادیو ایروان زنده ماند و پخش این رادیو هنوز هم ادامه دارد اما تأثیر سابق خود را از دست داده است. از یک‌سو با پایانِ سوسیالیسمِ شوروی، سیاست جمهوری ارمنستان در قبال اقوام و گروه‌های غیر ارمنی تغییر کرده بود و از سویی دیگر با افتتاح شبکه‌های تلویزیونی به زبان کردی در کشورهای مختلف، تلویزیون جای رادیو را گرفته بود.

اما آرشیو رادیو ایروان هنوز هم نقش خود را در فرهنگ کردی حفظ کرده است. این رادیو و تأثیر آن بر فرهنگ، زبان و و موسیقی کردی، به‌ویژه کردهای ترکیه، در چند سال اخیر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. چند کتاب و مقاله در مورد این رادیو و تأثیرش بر خودآگاهی کردی نوشته شده است و آرشیو رادیو ایروان را معدنی بکر از موسیقی کردی شناخته‌اند.

جمیله جلیل (دختر جاسم جلیل) در حال ضبط میدانی برای رادیو ایروان، در روستایی در منطقه‌ی ماسیس در ارمنستان. اواسط دهه‌ی ۱۹۷۰

برنامه‌های ضبط‌شده در رادیو ایروان، سهم مهمی در ضبط، حفظ و بقای آوازها و ملودی‌های فولکلور کردی دارد. به گفته‌ی آرمن امیریان، مدیر رادیو ایروان، این رادیو یکی از مهم‌ترین آرشیوهای موسیقی کردی جهان را در اختیار دارد و به آن افتخار می‌کند. بسیاری از تصنیف‌ها و آثار بی‌نام ضبط‌شده برای اولین و آخرین بار در رادیو ایروان ضبط و ذخیره شدند. بیش از ۱۰،۰۰۰ قطعه‌ی ضبط‌شده از آهنگ‌های محلی و نمایش‌های تئاتری کردی در آرشیو رادیو وجود دارد. از میان موسیقی‌دانانی که آثارشان از این رادیو پخش می‌شد می‌توان به آرام تیگران، کاراپت خاچو، فاطمه عیسی و آسیلکا قادر اشاره کرد.

در سال ۲۰۲۰، «مؤسسه‌ی فرهنگ کردی-آلمانی» پس از چهار سال کار، ۹۰۰ آهنگ ضبط‌شده در این رادیو را دیجیتالیزه کرد و از راه‌های گوناگون در دسترس عموم قرار داد. این مؤسسه علاوه بر انتشار این آثار، نام آهنگ‌ها، سازندگان و خوانندگان آن‌ها، تصحیح و رپرتواری بی‌نظیر از موسیقی کردی را در دسترس عموم قرار داده است.

منابع:

“Sosyalist Sovyetler Birliğinde Kürtler (1917-1956)” by Hüseyin Can, 2021

“Kimliği Terennüm Etmek” by Kamran Elend, 2020

“Di Radyoya Êrîvanê De Dengê Kurdî”, by Zeri İnanç, 2017