گذار به دوران نوین در ایران دوره‌ی قاجار

در قرن سیزدهم هجری/ نوزدهم میلادی ایران شاهد تحولات بنیادینی بود که پایه‌های سیاست، فرهنگ، جامعه، اقتصاد و دین را دگرگون ساخت. در این گفتار عباس امانت، استاد کرسی ویلیام سامنر در بخش تاریخ دانشگاه ییل، می‌کوشد تا با پرداختن به برخی از نشیب و فرازهای نهادی در ایران طی ۱۲۵ سال (از آغاز سلسله‌ی قاجار در سال ۱۷۸۵ میلادی تا پایان دوران مشروطه و آغاز عصر پهلوی در سال ۱۹۲۱) نشان دهد که تصورات رایج در باره‌ی کاستی و زوال سیاسی ایران، تنها تعبیر کامل و موجه برای شناخت دوره‌ی قاجار نیست زیرا در این دوره ایران در رویارویی با چالش‌های مهیبِ برون‌مرزی و درون‌مرزی توانست کج‌دار و مریز استقلال و هویت خود را محفوظ دارد و بر خلاف بسیاری ملل قدیم سیطره‌ی جهانجویی غرب را اندکی تاب آورد و بر نقشه‌ی جهان پایدار بماند.

افزون بر این در این دوره‌ی محوری و به‌واسطه‌ی همین بحران‌ها، مجموعه‌ای از تحولات بنیادین در فرهنگ و اقتصاد ــ به‌ویژه در اندیشه و سازمان مذهب شیعه ــ جریان‌های نوینی را پدید آورد که از جمله در جامه‌ی نهضت بابی و سپس بهائی تمامیت یافتن سلطه‌ی شرع و آغاز اندیشه‌ی فرا اسلامی را نوید می‌داد که از درون بستر تجددی بومی و مردمی خواهان دور انسان‌مداری در شناخت دین و دنیا بود. اگرچه این جریان در برابر دو نهاد قدرتمند و مستولی یعنی دولت و علمای شیعه مجبور به نهان‌روشی شد، اما تا پایان قرن به عنوان بزرگ‌ترین بستر دگراندیشی فکری و اجتماعی باقی ماند. در آغاز انقلاب مشروطه میراث همین جریان بود که قانونمندی، عدالت اجتماعی، برابری زن و مرد، و تجددخواهی آموزشی را ترویج می‌کرد. این تجدد بومی نمونه‌ای از دستمایه‌ی شایانی بود که دوره‌ی قاجار در عرصه‌ی فرهنگ و هنر و از راه تلفیق تجدد غربی در قالب ایرانی از جمله در شعر و نثر، نقاشی، موسیقی، معماری، چاپ و روزنامه‌نگاری عرضه داشت.

این گفتار بازنشر ویدیوئی‌ست که پیشتر به مناسبت سی‌ویکمین کنفرانس انجمن دوستداران فرهنگ ایرانی منتشر شده است.