کتاب‌گزاری

آینده‌ی تروریسم، نویسندگان: والتر لاکور و کریستوفر وال، انتشارات: تامس دان بوکس، ۲۰۱۸.

وقفه‌ی کنونی در آهنگ پرشتاب حملات تروریستی فرصت مناسبی را ایجاد کرده تا به آینده‌ی تروریسم بیندیشیم. تروریسم، به شکل‌های گوناگون و تعاریف مختلف، یکی از ویژگی‌های جوامع سازمان‌یافته از بدو پیدایش تاریخ مکتوب بوده است. اکنون پژوهشگران تروریسم باید به این پرسش مهم پاسخ دهند که این پدیده در آینده به چه شکلی درخواهد آمد .مدافعان تندرو محیط زیست دستِ بالا را خواهند داشت یا مخالفان افراطیِ صنعتی‌شدن فزاینده یا دین‌داران متعصب یا ایدئولوژی کم‌طرفداری که هنوز ظهور نکرده است؟

از عنوان کتاب والتر لاکور و کریستوفر وال چنین برمی‌آید که به این پرسش پاسخ خواهند داد. اما در واقع، آینده‌ی تروریسم بیشتر به تاریخ این پدیده می‌پردازد. این کتاب با اشاره به روندهای جاریِ سیاست و پیامدهای قهریِ خشونت‌بار آنها، روایت موجزی از وضعیت فعلی تروریسم و تاریخ آن ارائه می‌دهد. افزون بر این، لاکور و وال بطلان بعضی از نظریات رایج درباره‌ی تروریسم را نشان می‌دهند و به ما یادآوری می‌کنند که مبارزه‌ی دولت‌ها با تروریسم می‌تواند پیامدهای به شدت مخربی داشته باشد.

تعیین انگیزه‌ها و علل اصلی تروریسم همیشه دشوار بوده است. ادموند بِرک در سال 1796 در «نامه‌هایی در باب صلح حاصل از شاه‌کشی» ادعا کرد که «اگر پوسته‌ی هر ایدئولوژی‌ای را بخراشید زیرِ آن یک تروریست پیدا می‌کنید.» فارغ از صحت و سقم این حرف، لاکور و وال نشان می‌دهند که این همه‌ی ماجرا نیست. عکس این حرف همیشه صادق نیست: وقتی زندگی شخصی تروریست‌ها را بررسی می‌کنیم، اغلب به سختی می‌توان نشانه‌ای از عقیده‌ی راسخ آنها به ایدئولوژی یافت. معمولاً تروریست‌ها کمی ناراحت و بی‌قرارند و از ایدئولوژیِ افراطی به عنوان ابزاری برای نظم دادن و معنا بخشیدن به زندگی خود استفاده می‌کنند. خوشبختانه تعداد ایدئولوگ‌های واقعی کم است-اما همان طور که مثال آندِرس برِیویک نشان می‌‌دهد، چنین ایدئولوگ‌هایی به طرز مرگباری خطرناک‌اند.

به همین علت، نابود کردن تروریسم تا این حد دشوار است. منشأ تروریسم معمولاً خشم و نارضاییِ ناشی از نوعی نارسایی یا شکاف و نابرابری در جامعه است. اما به نظر نمی‌رسد که تروریست‌ها همیشه پیوند آشکاری با ایدئولوژی‌ای داشته باشند که مدعی مبارزه در راه آن‌اند. مروجان تروریسم در ایجاد ارتباط با اقلیت‌های ناراضی مهارت زیادی دارند.

یکی از نتایج این امر خشونت‌پرستی است. فقدان وضوح ایدئولوژیک سبب می‌شود که تروریست‌ها مثل کَنِه به خشونت بچسبند و آن را مایه‌ی تطهیر و تنزیه بشمارند. مثال بارز این امر استقبالِ پوچ‌اندیشانه یا نیست‌انگارانه‌ی داعش از خشونت افراطی است. اما، همان‌طور که لاکور و وال نشان می‌دهند، این امر تازگی ندارد. در اوایل قرن بیستم، روسیه در خشونت سیاسی پیشتاز بود، و مبارزه‌ی انقلابیون اجتماعی، که ابتدا برای طبقات متوسط جذابیت داشت، به تدریج بخش‌های دیگری از جامعه را هم به خود جذب کرد. به قول لاکور و وال، «آنها عنان خود را به دست احساسات سپردند و خود را قهرمانانی انقلابی جلوه دادند که نیروی محرکه‌ای جز نفرت، حفظ شرف و آبرو و میل به ایثار ندارند. خشونت امری الهی، و بمب‌گذاری امری مقدس به شمار می‌رفت.»

افراط‌گری‌های امروز چیز جدیدی نیست؛ مفهوم تطهیر جامعه سابقه‌ی دیرینه‌ای در روایت تاریخیِ جمعیِ ما دارد. از این بدتر، به قول لاکور و وال، این است که «خشونت مذهبی همواره نوعی رنگ و بوی زائل‌نشدنیِ آخرالزمانی داشته است.»

اما همیشه بزرگ‌ترین مشکل مشهود در تروریسم عبارت است از زیان و خسارت ناشی از پاسخ و واکنش افراطی دولت‌ها. وال و لاکور توجه ما را به این واقعیت جلب می‌کنند که اغلب درباره‌ی تروریسم اسلامی در آمریکا اغراق می‌شود و، برعکس، ظهور نگران‌کننده‌ی راست افراطی عمدتاً نادیده گرفته می‌شود. مهم‌ترین امتیاز این کتاب این است که نویسندگانش نشان می‌دهند که راست‌گراییِ افراطی تا چه اندازه رایج شده است. به نظر آنها، چیزی که خطرناک است این است که دونالد ترامپ «بسیاری از عقاید راست ‌افراطی را به بخشی از عرف رایج در حزب جمهوری‌خواه تبدیل کرده است. هرچند بسیاری از جمهوری‌خواهان عقاید راست ‌افراطی را قبول نخواهند کرد اما فقط کافی است که گروه کوچکی از آنها با این نظرات آشنا شوند تا به افراط بگروند و اسلحه به دست گیرند.»

چنین آینده‌ای تیره‌وتار است زیرا سیاستمداران عادی از نظراتی افراطی‌ دفاع می‌کنند که تاروپود جامعه را از هم می‌گسلد. هرچند شاید این حرف مبالغه‌آمیز باشد اما وال و لاکور تأکید می‌کنند که «احتمالاً تروریسم هرگز پایان نخواهد یافت...اما بی‌تردید می‌توان از مخرب‌ترین تأثیراتش کاست.» به نظر می‌رسد که در اولین گام خوب است اجازه ندهیم که ایدئولوژی‌های نفرت‌انگیز رواج یابند. شاید این کتاب تصویری از آینده‌ی تروریسم ترسیم نکند اما شرح درخشانی از تاریخ طولانی این پدیده ارائه می‌دهد.

برگردان: عرفان ثابتی

رافائلو پانتوچی پژوهشگر ارشد «مؤسسه‌ی خدمات یکپارچه‌ی سلطنتی برای مطالعات دفاعی و امنیتی» در لندن است. آن‌چه خواندید برگردان این نوشته‌ی او با عنوان اصلی زیر است:

Raffaello Pantucci, ‘The Future of Terrorism by Walter Laqueur and Christopher Wall’, Financial Times, 24 December 2018.