جغرافیا علیه تاریخ

۲۱ دسامبر امسال صدمین سال‌روز تولد هاینریش بل، رمان‌نویس مشهور آلمانی، است که آثارش تقریباً به تمام زبان‌های زنده‌ی دنیا ترجمه شده‌اند. هاینریش بل در ایران و در میان خوانندگان فارسی‌زبان نیز نویسنده‌ی بسیار محبوب و شناخته‌شده‌ای است. به همین مناسبت، ضمن مرور آثار و دغدغه‌های بل، با تانیا دوکرز (نویسنده و پژوهشگر ادبی) درباره‌ی کارنامه‌ی این داستان‌نویس برجسته گفت‌وگو کرده‌ایم.

جزئیات وحشتناک هستند. برخی از‌ما با آن‌ها مواجه می‌شویم، برخی دیگر از آن‌ها می‌گریزیم، اما بی‌شک همه از آن‌ها هراس داریم. واقعیت این است که تا وقتی ما فاصله‌ی خود را با جزئیات زندگیِ روزمره در یک شهر جنگ‌زده حفظ می‌کنیم، از آن جنگ بی‌اطلاع می‌مانیم.

در اغلب جوامع پساکمونیستی، ادیان نقشی کلیدی در فرآیند ملت‌سازی داشته‌اند، اما استونی در این میان یک استثناء است. کلیسای لوتری که از قرن شانزدهم دین اکثریت مردم استونی بود در اواخر قرن بیستم، و به موازات شدت گرفتن تحولات سیاسی-اجتماعی که با نوعی بیداری ملی همراه بود، شاهد کاهش روزافزون پیروان خود بوده است.

برابری زن و مرد، یکی از آموزه‌های بنیادیِ بهاءالله شارع آیین بهائی بود، و عبدالبهاء که پس از او رهبری جامعه‌ی بهائی را به عهده گرفت درباره‌ی آن بسیار گفته و نوشته، و عملاً در اداره‌ی امور بهائیانِ جهان به ‌کار بسته است. این نوشته مروری است کوتاه بر گفتار، نوشتار و کردار او در این زمینه.

در هر ترم تحصیلی، من در دانشگاه نیوهمپشایر به دانشجویان دوره‌ی کارشناسی، «فلسفه‌ی علم» درس می‌دهم. اکثر دانشجویانی که این درس را بر می‌دارند دلیل انتخاب‌شان فقط گذراندن واحدهای عمومی اجباری است، و بیشترِ آن‌ها پیش از این هرگز به یک کلاس فلسفه نرفته‌اند.

در سال‌های اخیر، آمار خودکشی در ایران و کشورهای خاورمیانه به حد بی‌سابقه‌ای گسترش یافته است. انواع نوظهوری از این پدیده، نظیر عملیات انتحاری در راه اهداف مذهبی و سیاسی یا اقدام به خودکشی به عنوان چالش یا سرگرمی، نیز به شدت بر این آمارِ تکان‌دهنده افزوده‌اند. این خودکشی‌ها چه انگیزه‌هایی دارند و چگونه باید آن‌ها را فهم کرد؟

یک روباه گوش‌دراز صحرایی، شن‌های صحرا و ستاره‌های آسمان، یک درخت بائوباب و پسربچه‌ای که دستمال گردنش به اندازه‌ی یک شال بلند باز می‌شود، چهره‌های با دستار پوشانده‌ی صحرا‌نشینان: این‌ها تنها بعضی از تصویرهایی است که خاطره‌های شیرینی در ذهن خوانندگان «شازده کوچولو»، شاهکار آنتوان سنت اگزوپری، به یادگار می‌گذارند.

به دنبال افشای «آزار جنسی» برخی از زنان سرشناس از سوی مردان صاحب قدرت اقتصادی و سیاسی، بحث‌ها درباره‌ی یافتن راه حل‌هایی برای از بین بردن این پدیده، به ویژه در محیط‌های کاری، شدت گرفته است. در این میان، زنان کارگر کم‌درآمد بیش از همه در معرض آزار جنسی قرار گرفته‌اند، و البته پیش از همه برای مبارزه با آن تلاش کرده‌اند.

به لحاظ تاریخی، جنگ‌ها همیشه وسایلی برای متحد کردن مردم در مقابل دشمنان خود و، در ادامه، تشکیل دادن ملتی برخوردار از یک کشور مستقل بوده‌اند. در حال حاضر اما جنگ‌ها دیگر چنین کارکردی ندارند و هیچ جنگی به ایجاد یک ملت جدید و یک کشور مستقل منجر نمی‌شود. دوران تشکیل ملت‌ها و تحکیم حکومت‌ها به وسیله‌ی جنگ به سر آمده است.

قومیت، سنّت، دین در برابر سیاست، و وفاداری به کشور، چهار مضمون اصلی‌‌ای هستند که رسانه‌های روسیه، سیاست‌مداران مهم و رهبران مسلمانِ این کشور هنگام بحث درباره‌ی اسلام به آن می‌پردازند. جالب این که کمتر کسی به این امر توجه می‌کند که تعریف این مفاهیم چیست و چه ربطی به ارزیابی مشروعیت یک گرایش دینیِ خاص دارند. در عین حال، نبردی دائمی بر سرِ برچسب زدن به افراد یا سازمان‌های گوناگون وجود دارد.

پاکستان در محافظت از اقلیت‌های دینی خود سابقه‌ی درخشانی ندارد، اما وقتی پای «احمدی‌ها» به میان می‌آید، ما واقعاً سنگ تمام می‌گذاریم: اعضای این آیین اصرار دارند که خودشان را مسلمان بدانند و ما، که به شاخه‌ی اصلی اسلام تعلق داریم، اصرار داریم که با آن‌ها به عنوان بدترین نوع ملحدان رفتار کنیم.

در اول اکتبر 1965 شش ژنرال ارتش اندونزی به دست گروهی از افسران جوان به قتل رسیدند؛ ارتش این کشور و دولت آمریکا «حزب کمونیست اندونزی» را مسئول این حادثه دانستند. به دنبال آن، ارتش و شبه‌نظامیان اسلام‌گرا صدها هزار نفر را به ظن ارتباط با این حزب دستگیر کرده و به قتل رساندند. انتشار اسناد سفارت آمریکا در جاکارتا، پایتخت اندونزی، بار دیگر توجه افکار عمومی را به این فاجعه جلب کرده است.

اختراع اینترنت همان اثرات دوگانه‌ای را به دنبال آورده است که سقراط به ابداع «نوشتار» در دوران باستان نسبت می‌داد. از جمله ره‌آوردهای مهم اینترنت امکان ذخیره‌سازی نامحدود اطلاعات و خاطرات انسانی است، اما حافظه‌ی اینترنتی اکنون جای حافظه‌ی خود ما را گرفته است. چگونه می‌توان از اثرات مثبت اینترنت بهره برد، و با اثرات منفی آن بر حافظه‌ی انسانی مقابله کرد؟

هم مدافعان و هم مخالفان اردوغان، رئیس جمهور کنونی ترکیه، مقایسه‌ی او با عبدالحمید، آخرین سلطان عثمانی، را درست می‌دانند. از نظر منتقدان، عبدالحمید یک مستبدِ واپس‌گرا بود، اما هوادارانِ اردوغان او را آخرین فرمانروای بزرگ مسلمان می‌دانند. برداشت مشابهی درباره‌ی اردوغان رواج دارد: بسیاری او را مردی مقتدر می‌دانند که به دنبال احیای روح امپراتوری عظیم ...

پسامدرنیسم از دید متفکران چپ‌گرا و کنشگران جناج چپ قرار بود مانعی برای ظهور ایدئولوژی‌های استبدادی باشد. اما به نظر می‌رسد امروزه نوع جدیدی از تمامیت‌خواهی راست‌گرا آن را به خدمت خود در آورده است. چه کسی مقصر است؟ چه باید کرد؟

اصرار بر این که ما زنان به لحاظ زخم‌خوردگی و آسیب‌پذیری از مردان جدا هستیم، داستانی ساده و آرام‌بخش است: مردان دشمنی هستند که می‌توانند با تغییر دادن سرشت‌شان به نفع زنان، یا با مراقبت از ما، دشمنی‌شان را جبران کنند. ولی در این صورت، ما زنان در نهایت از انسانیت‌مان جدا می‌افتیم. در چنین وضعی ما دیگر اعضای جامعه نیستیم، صرفاً مورد ترحم آن هستیم.

میشل فوکو، فیلسوف و نظریه‌پرداز فرانسوی، را از برجسته‌ترین و اثرگذارترین متفکران قرن بیستم می‌دانند. فوکو در آثار خود به مسائل فلسفی متعددی پرداخته، اما بیش از همه با مطالعات و تأملات تازه‌ی خود درباره‌ی «قدرت» و اَشکال مختلف ابراز و اِعمال آن شناخته شده است. دیدگاه تازه‌ی فوکو درباره‌ی قدرت چیست، و چه تفاوت‌هایی با دیدگاه‌های فیلسوفان قدیمی دارد؟