کتاب‌گزاری

«روایت‌های از خاک برخاسته‌ی انقلاب» عنوان کتابی است که به تازگی از سوی نشر باران منتشر شده است.[1] این کتاب حاوی زندگی‌نامه و گفتگوهایی با تعدادی از رهبران اپوزیسیون و کنشگران سرشناس سیاسی ایران است که به کوشش لیلا فغفوری آذر و شاهین نصیری گردآوری، ترجمه و تألیف شده است. این مجموعه، دربرگیرنده‌ی گفتگوهای فرد هالیدی، روشنفکر و شرق‌شناس ایرلندی با شاپور بختیار، آخرین نخست‌وزیر نظام پهلوی؛ ابوالحسن بنی‌صدر، نخستین رئیس‌جمهوری اسلامی ایران؛ مسعود رجوی، رهبر سازمان مجاهدین خلق ایران؛ عبدالرحمان قاسملو، دبیرکل حزب دموکرات کردستان؛ شیخ عزالدین حسینی، رهبر مذهبی کُرد؛ صادق خلخالی، روحانی و حاکم شرع؛ شکرالله پاک‌نژاد، زندانی سیاسی سرشناس و از بنیان‌گذاران جبهه‌‌ی دموکراتیک ملی؛ منوچهر هزارخانی، از اعضای کانون نویسندگان ایران؛ و هدایت‌الله متین‌دفتری، رهبر جبهه‌ی دموکراتیک ملی، است. این گفتگوها که در بازه‌ی زمانی سه سال پس از وقوع انقلاب اسلامی انجام شده‌اند، پیشتر در مجله‌ی Reports MERIP به چاپ رسیده‌اند و اکنون برای نخستین بار به زبان فارسی منتشر می‌شوند.

همان‌طور که گردآورندگان این مجموعه در مقدمه اشاره می‌کنند، کلان‌روایت رسمی که از سوی نظام کنونیِ حاکم بر ایران ارائه و تبلیغ می‌شود، تاریخ انقلاب ۵۷ را به نگاه و اهداف سیاسیِ روحانیونی که خواستار تأسیس حکومت دینی در ایران بودند فرومی‌کاهد. واضح است که چنین روایتی جایی برای نگاه و رویکرد انقلابیون و مبارزان سیاسی که خود به سرعت پس از وقوع انقلاب از سوی جمهوری اسلامی سرکوب شدند، باقی نمی‌گذارد. بنابراین، آن‌چنان که در مقدمه‌ی این کتاب تأکید شده، هدف از گردآوری و تألیف این کتاب بازنمایی نگرش‌هایی است که در روایت غالب از انقلاب سرکوب شده‌اند تا از این طریق خواننده خود بتواند بخشی از آن‌چه در شکل‌گیری و جهت‌گیری انقلاب مؤثر بوده را کشف کند و بیازماید. حضور صداهای تا کنون کمتر یا حتی شنیده‌نشده‌ در این مجموعه، از جمله نگاه رهبران کُرد و نمایندگانی از جنبش چپ مستقل ایران، به‌خوبی بیانگر این امر است.

چنانچه به تفصیل در گفتگوها می‌خوانیم، وضعیت عمومی سیاسی در سال‌های اولیه‌ی دهه‌ی ۶۰ برای بسیاری از آنان که در وقوع انقلاب و سرنگونی نظام سلطنتی نقش بسزا و مشارکت فعال داشتند، پرکشاکش و بیمناک است. در ابتدای هر یک از گفتگوها، زندگی‌نامه‌ی کوتاهی از فرد مصاحبه‌شونده ارائه شده ‌است. مؤلفان، تدوین این زندگی‌نامه‌ها را با مراجعه به دیگر گفتگوهای انجام شده با این افراد انجام داده‌اند و تلاش اصلی‌شان بر این بوده تا با مراجعه به منابع دسته‌بندی‌شده ذیل مستندات تاریخ شفاهی، معرفی‌ افراد را نیز با مراجعه به صحبت‌های دست‌‌اول خودشان تدوین کنند. علاوه بر این، پاورقی‌هایی شامل توضیحات تکمیلی با مراجعه به منابع چندگانه تدوین شده و به ‌تناسب به هر یک از گفتگوها اضافه شده ‌است.

عزالدین حسینی، ملقب به «ماموستا» که یکی از رهبران سرشناس مذهبی کرد است، مهم‌ترین مطالبه‌ی مردم کرد را تحقق حقوق ملی و خودمختاری کردستان می‌داند؛ مطالبه‌ای که در هر دو نظام پادشاهی و مذهبی از آنها سلب شده است. حسینی نظریات خمینی را مغایر با روح اسلام می‌داند و از هر نیرویی که مخالف خمینی باشد، حمایت می‌کند. او معتقد است که برنامه‌ی اقتصادی و اجتماعی اسلام و سوسیالیسم با هم سازگارند. با این حال، این رهبر مذهبی، انقلاب ایران را در مراحل اولیه‌ی نبرد برای دموکراسی می‌بیند که البته باید سرانجام به تحقق جامعه‌ای سوسیالیستی ختم شود.

شاپور بختیار، آخرین نخست‌وزیر شاه و رهبر نهضت مقاومت ملی، به شدت با وقوع انقلاب مخالف است و اغلب نیروهای سیاسی را به دلیل یاری‌رسانی به قدرت گرفتن خمینی در ایران سرزنش می‌کند. او تضاد درون دولت آمریکا را که به گفته‌ی او در یک سوی آن کارتر از بختیار و در سوی دیگر پنتاگون از انقلابیون حمایت می‌کرد، مهم‌ترین عامل وقوع زودرس انقلاب می‌داند؛ واقعه‌ای که بختیار می‌گوید می‌توانست با حمایت ارتش از آن جلوگیری کند. بختیار، به‌طور خاص، نقش بنی‌صدر را در حمایت از خمینی و بروز و تداوم شرایط سرکوب، کلیدی می‌بیند و او را به‌عنوان یک نیروی اپوزیسیون به‌رسمیت نمی‌شناسد. بختیار با هر نوع خوانش سیاسی از اسلام مخالف است و از دید او ایران نیازمند یک حکومت مشروطه‌ی سکولار با گرایشی سوسیال دموکراتیک است.

عبدالرحمان قاسملو، دبیرکل حزب دموکرات کردستان، خودمختاری کردستان در چارچوب تمامیت ارضی ایران را مطالبه‌ی مرکزی کردها قلمداد می‌کند و یک فرمول کلی هم برای آن ارائه می‌‌دهد. قاسملو که آن روزها نیروهای حزب دموکرات کردستان را در نبردهای خونین با سپاه پاسداران و ارتش رهبری می‌کرد، سه سناریوی کلی را برای آینده‌ی ایران به تصویر می‌کشد: یا نیروهای مترقی و دموکراتیک، نظام حاکم را سرنگون می‌کنند که در آن صورت دموکراسی و خودمختاری امری در دسترس خواهد بود. در غیر این صورت، وضعیت به جنگ داخلیِ طولانی و خونین منجر خواهد شد یا دولت آمریکا به پشتیبانی حامیان داخلی‌اش در ایران، به ایران حمله خواهد کرد.

ابوالحسن بنی‌صدر که در زمان مصاحبه به‌تازگی از مقام ریاست جمهوری برکنار شده بود،‌ از نظریه‌ی اقتصادی مبتنی بر اسلام سخن می‌گوید. به‌روایت بنی‌صدر، سخنان دلربای خمینی در پاریس، ترجمه‌‌ی نظریات آزادی‌خواهانه‌ی او بود که خمینی بعدتر به آنها پایبند نماند. بنی‌صدر کارنامه‌ی ریاست جمهوری‌اش را در کنترل بحران‌های اقتصادی و فرماندهی جنگ با عراق، مثبت ارزیابی ‌‌می‌کند. او باور دارد که با افشاگری‌ها و موضع‌‌‌گیری‌های سیاسی‌اش، توانسته به‌تنهایی ایدئولوژی خمینی را شکست دهد.

صادق خلخالی، حاکم شرع و نماینده‌ی مجلس، پیروزی انقلاب اسلامی را بدون خون‌ریزی و حذف نیروهای نامطلوب، ناممکن می‌داند

مسعود رجوی، رهبر سازمان مجاهدین خلق، تضاد میان اسلام دموکراتیک و اسلامِ ارتجاعی را شرح می‌دهد و از آزادی‌های سیاسی، برابری زنان و احترام به حقوق اقلیت‌های مذهبی و ملی سخن می‌گوید. او خمینی را فردی زیرک ارزیابی می‌کند که با بهره‌گیری از خلأ قدرت و سازمان‌دهی نهادهای مذهبی، سوار انقلاب شد. رجوی به سیر تکاملی مبارزات مجاهدین علیه خمینی می‌پردازد و این سازمان را بزرگ‌ترین تهدید برای حاکمیت مذهبی معرفی می‌کند. به باور او مهم‌ترین مطالبه‌ی مردم ایران، سرنگونی استبداد مذهبیِ حاکم و برقراری جمهوری دموکراتیک در ایران است؛‌ مطالبه‌ای که به‌ ادعای وی در آینده‌ای نه ‌چندان دور به دست مجاهدین محقق خواهد شد.

منوچهر هزارخانی، از اعضای کانون نویسندگان، به شرایط رنج‌آور نویسندگان در ایران اشاره می‌کند. او آینده را محتاطانه‌تر به‌تصویر می‌کشد. هزارخانی سرکوب خونین و گسترده را بزرگ‌ترین مانع برای بسیج عمومی و سازمان‌دهی اعتصاب‌ها در سال ۶۰ می‌داند. هزارخانی نقش بزرگی برای مجاهدین در رهبری مبارزات علیه نظام حاکم قائل است. با این حال، این نویسنده باور دارد که هیچ نیرویی به تنهایی قادر به کسب قدرت در ایران نیست و پلورالیسم سیاسی در ایران باید به رسمیت شناخته شود.

صادق خلخالی، حاکم شرع و نماینده‌ی مجلس، پیروزی انقلاب اسلامی را بدون خون‌ریزی و حذف نیروهای نامطلوب، ناممکن می‌داند. به گفته‌‌ی او، برخورد سرسختانه با قاچاقچیان مواد مخدر و اعدام آنها برای نجات میلیون‌ها جوان ایرانی امری ضروری است. خلخالی غربی‌ها را به دورویی متهم و تأکید می‌کند که آنها از هیچ مشروعیتی برای نقد وضعیت حقوق بشر در ایران برخوردار نیستند.

هدایت‌الله متین‌دفتری، از رهبران جبهه‌ی دموکراتیک ملی، به غافلگیری نیروهای سکولار در آستانه‌ی انقلاب و ضعف و ناآگاهی آنها نسبت به طبقه‌ی روحانیت که برای انحصار قدرت در ایران برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی می‌کرد، اشاره می‌کند. او روند شکل‌گیری جبهه‌ی دموکراتیک ملی و دلایل رویارویی آن با حکومت مذهبی را شرح می‌دهد و تلاش‌های آنان برای ایجاد یک ائتلاف فراگیر در برابر نظام حاکم را امری مهم ارزیابی می‌کند. در بخش دوم مصاحبه، متین‌دفتری به تحلیل چرایی و چگونگی وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ می‌پردازد و از مهم‌ترین عوامل داخلیِ تضعیف دولت مصدق به نقش مخرب حزب توده، بنیادگرایان اسلامی و دربار اشاره می‌کند. او همچنین از روی کار آمدن آیزنهاور و چرچیل و همچنین مرگ استالین به‌عنوان مهم‌ترین عوامل خارجی در وقوع کودتای ۲۸ مرداد نام می‌برد. از دید متین‌دفتری، برای رویارویی با نظام جمهوری اسلامی باید یک نیروی اپوزیسیون با تکیه بر میراث مصدق شکل بگیرد.

شکرالله پاک‌نژاد، از زندانیان سیاسی سرشناس سوسیالیست و یکی از بنیان‌گذاران جبهه‌ی دموکراتیک ملی، در زمان انجام مصاحبه فعالیت خود را به اجبار به صورت زیرزمینی ادامه می‌دهد. او شرایط جاری انقلاب را شبیه دریایی می‌بیند که با تأثیرپذیری از نیروهای مرتجع و مترقی در میانه‌ی جذر و مد تاریخ در حال حرکت است. او از آغاز پیروزی انقلاب با ایده‌ی جمهوری اسلامی مخالف و ادعای رهایی‌بخش بودن آن را زیر سؤال برده ‌است. در لابه‌لای سخنان او می‌توان تلاش‌هایی برای ایجاد ائتلاف طبقاتی میان نیروهای چپ، دموکرات و اقلیت‌های قومی (ملیت‌ها) یافت. بنا بر تحلیل پاک‌نژاد، تا زمانی که نیروهای مترقی با یکدیگر متحد نشده‌اند باید از رویارویی مستقیم با نظام حاکم خودداری کرد.

آن‌طور که از خلال گفتگوها می‌توان دریافت، تحلیل عمومی رهبران اپوزیسیون در آن دوران حاکی از به بیراهه کشیده شدن مسیر انقلاب و سرکوب خاستگاه و برنامه‌های سیاسی آنها توسط حاکمیت جمهوری اسلامی است. بر همین اساس، از همان زمان تلاش‌هایی برای سازمان‌دهی نیروها از جانب چهره‌های گوناگون اپوزیسیون برای مقابله با نظام حاکم صورت پذیرفت. در این میان می‌توان به تلاش‌هایی مانند تشکیل جبهه‌ی دموکراتیک ملی (۱۳۵۷)، نهضت مقاومت ملی (۱۳۵۹) و شورای ملی مقاومت (۱۳۶۰) اشاره کرد. پرداختن به بحث‌های طرح شده در آن دوران، به‌ویژه در زمان حاضر که جامعه‌ی ایران بار دیگر شاهد تحولات اجتماعی و سیاسی بزرگی است، ضروری می‌نماید. 

این کتاب که در چارچوب مجموعه اسناد تاریخ شفاهی انقلاب ۵۷ دسته‌بندی می‌شود، مجموعه‌ی متمایز و مغفول‌مانده‌ای را ارائه می‌کند که هم برای مخاطبان عمومی و هم پژوهشگران حوزه‌ی تاریخ انقلاب ایران جالب توجه خواهد بود.

این کتاب را می‌توانید از کتاب‌فروشی‌های فارسی‌زبان در اروپا و آمریکا یا از طریق تارنمای نشر باران تهیه کنید.[2] علاقمندان ساکن ایران می‌توانند با ارسال ایمیل به آدرس info@baran.se به‌طور رایگان به نسخه‌ی آنلاین کتاب دسترسی داشته باشند.