ویتولد شابلوفسکی، روزنامهنگار لهستانی، در کتاب جدیدش با عنوان «خرسهای رقصان»، دو داستان تعریف میکند. اولی داستانی واقعی دربارهی خرسهایی است که در سال 2007، پس از ممنوعیت سنت نمایش خرسهای رقصان در بلغارستان، از بند اسارت آزاد شدند. داستان دوم دربارهی آدمهایی است که از چنگ حکومتهای سرکوبگر در کشورهای کمونیستی سابق رهایی یافتند.
آیا میشد کمونیسم به سبک شوروی را با کرامت و آزادی افراد وفق داد؟ در سال 1968 الکساندر دوبچِک، رهبر حزب کمونیست چکسلواکی، در پیِ یافتن پاسخ این پرسش برآمد و برنامهی ایجاد فضای باز را شروع کرد، برنامهای که میگفت «چهرهای انسانی به سوسیالیسم» خواهد بخشید. این برنامه به احیای آزادی سیاسی و فرهنگیای انجامید که مدتها از سوی رهبران حزبیِ وفادار به شوروی نادیده گرفته شده بود.
میلیونها نفر از اهالی روسیه و اروپای شرقی به این باور رسیدهاند که در دوران حکومت کمونیستی زندگیشان بهتر از امروز بوده، اما مناقشه بر سر حافظهی جمعی و خاطرات مردم از کمونیسمِ قرن بیستمی ادامه دارد. دو ارتش ایدئولوژیک در دو سوی شکاف عمیقی در مقابل یکدیگر قرار گرفتهاند: «جنگ سرد» ۳۰ سال پیش به پایان رسید، اما تلاش برای تعریف حقیقت «تاریخ کمونیسم» در آمریکا و اروپا ادامه دارد.
در اغلب جوامع پساکمونیستی، ادیان نقشی کلیدی در فرآیند ملتسازی داشتهاند، اما استونی در این میان یک استثناء است. کلیسای لوتری که از قرن شانزدهم دین اکثریت مردم استونی بود در اواخر قرن بیستم، و به موازات شدت گرفتن تحولات سیاسی-اجتماعی که با نوعی بیداری ملی همراه بود، شاهد کاهش روزافزون پیروان خود بوده است.
در اول اکتبر 1965 شش ژنرال ارتش اندونزی به دست گروهی از افسران جوان به قتل رسیدند؛ ارتش این کشور و دولت آمریکا «حزب کمونیست اندونزی» را مسئول این حادثه دانستند. به دنبال آن، ارتش و شبهنظامیان اسلامگرا صدها هزار نفر را به ظن ارتباط با این حزب دستگیر کرده و به قتل رساندند. انتشار اسناد سفارت آمریکا در جاکارتا، پایتخت اندونزی، بار دیگر توجه افکار عمومی را به این فاجعه جلب کرده است.
به باور اغلب تاریخنگاران، صد سال پس از انقلاب روسیه، قضاوت تاریخی دربارهی آن قطعیت یافته است. اکتبر ۱۹۱۷ به گذشتهای تبدیل شده است که دیگر تکرار نخواهد شد، مانند برپایی گیوتینها در پاریس در سال ۱۷۹۳ یا اعدام چارلز اول در ملأ عام در بیرون کاخ وستمینستر. تاریخ تکرار نمیشود، حتی به صورت کمدی، اما بازتاب وقایع آن باقی میماند.