«واتس‌اَپ»، بلای انتخابات برزیل
elportaldesalta
دولت ونزوئلا دستگاه‌های اخذ رأی در برزیل را دست‌کاری کرده است؛ کمپین نامزد حزب کارگر از جورج سوروس پول می‌گیرد؛ کنشگران چپ یک پیرمرد طرفدار نامزد راست افراطی را کتک زدند؛ یک گروه تبهکار به کمپین نامزد حزب کارگر ۶۸ میلیون دلار پول داده است؛ نامزد حزب کارگر با فرستاده‌هایی از آمریکا دیدار مخفیانه داشته تا در انتخابات تقلب کنند؛ نامزد حزب کارگر قصد دارد قانونی را تصویب کند که هم‌خوابگی با کودکان را قانونی می‌کند؛ رأی‌هایی که بعد از ساعت ۴ بعدازظهر به صندوق‌ها ریخته شود شمرده نمی‌شود؛ و ... .
این‌ها تنها بخشی از انبوه اخبار دروغ و تصاویر جعلی است که از چند ماه قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری برزیل، به «واتس‌اَپ» میلیون‌ها شهروند برزیل ارسال شد. «واتس‌اَپ» یک برنامه‌ی پیام‌رسان فوری و رایگان برای تلفن‌های هوشمند است که اتفاقاً مالک آن «فیسبوک» است.
دو سال از انتخاب غیرمنتظره‌ی دونالد ترامپ به سمت ریاست‌جمهوری آمریکا گذشته است و در این ۲ سال هزاران تحقیق علمی، مقاله‌ی پژوهشی، گزارش و خبر منتشر شده که به نقش «فیسبوک» در دامن زدن به سیل شایعه‌ها، اخبار جعلی، تصاویر قلابی و … و همین‌طور استفاده‌ی عوامل خارجی از این انتخابات برای کارشکنی و تأثیرگذاری در کارزار انتخاباتی آمریکا پرداخته است. اما فناوری‌ای که در برزیل کابوس شد و ژائیر بولسونارو، نامزد راست افراطی و عوام‌گرای برزیل را برنده‌ی انتخابات کرد، «واتس‌اَپ» بود.
ژائیر بولسونارو را «ترامپ برزیل» می‌نامند. هرچند در عمل عقاید و مواضع او از ترامپ هم افراطی‌‌تر است. او هم با افتخار نژادپرست است و هم زن‌ستیز و ادبیاتی جنسیت‌زده دارد، وعده داده دست پلیس را باز بگذارد تا به هرکس که مشکوک شدند، شلیک کنند و حمل اسلحه را کاملاً آزاد خواهد کرد. هیچ میانه‌ای با آزادی رسانه ندارد و از حالا به‌دنبال محدود کردن آزادی عمل رسانه‌ها و استقلال آن‌هاست. با ازدواج همجنس‌گرایان مخالف است، با حق سقط جنین زنان مخالف است، با سکولاریسم مخالف است و می‌خواهد بساط احداث بزرگ‌راه و «بساز و بفروش» در جنگل‌های آمازون راه بیندازد. فاجعه‌ای که اگر محقق شود، عواقبش دامن‌گیر تمام بشریت خواهد شد. جنگل‌های آمازون یکی از اصلی‌ترین حفاظ‌های طبیعی باقی‌مانده است که به کاهش دمای زمین کمک می‌کند.
چرا «واتس‌اَپ» مرکز دروغ‌پراکنی در برزیل شد؟
در برزیل، «واتس‌اَپ» تنها یک پیام‌رسان رایگان نیست. بسیاری از شرکت‌های خدمات تلفن و اینترنت در برزیل، امکان دسترسی نامحدود به واتس‌اَپ را به مشتریان خود می‌دهند و حتی افرادی که توان مالی ندارند تا برای گوشی خود اینترنت بگیرند، کماکان می‌توانند رایگان و نامحدود به واتس‌اَپ دسترس داشته باشند.
در نتیجه‌ی این امکان دسترسی آسان و رایگان است که واتس‌اَپ در برزیل در عمل نقش یک شبکه‌ی اجتماعی و همزمان خبرخوان را دارد و تنها یک برنامه‌ی پیام‌رسان روی تلفن‌های همراه نیست. واتس‌اَپ می‌گوید بیش از ۱۲۰ میلیون کاربر در برزیل این برنامه را روی گوشی‌های تلفن همراه خود نصب کرده‌اند و از خدمات این برنامه استفاده می‌کنند.
در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری برزیل، آدم‌های اهل فناوری به شکل مستقیم و غیرمستقیم از سوی کارزار انتخاباتی هر دو رقیب اصلی استخدام شدند تا با استفاده از واتس‌اَپ و ابزارهایی که امکان ارسال همزمان یک پیام مشخص را به صدها هزار کاربر می‌دهد، تلفن‌های همراه میلیون‌ها شهروند برزیل را بمباران خبری کنند. بمبارانی که بسیاری از اخبارش یا از بیخ‌وبن جعلی و دروغ بود، یا تنها بخشی از واقعیت بود، و یا تنیده در اغراق بود.
واتس‌اَپ می‌گوید بیش از ۱۲۰ میلیون کاربر در برزیل این برنامه را روی گوشی‌های تلفن همراه خود نصب کرده‌اند و از خدمات این برنامه استفاده می‌کنند.
بی‌بی‌سی بین‌الملل در گزارشی اعلام کرد که برخی از این افراد با این شرط که هویت آن‌ها افشا نشود، حاضر به گفت‌وگو با خبرنگار آن‌ها در برزیل شدند. این افراد تأیید کرده‌اند که در ازای دریافت پول یا در راستای باور سیاسی‌شان از این ابزار برای تأثیرگذاری در انتخابات برزیل استفاده کرده‌اند. شرکت‌هایی هم بوده‌اند که ابزارهای لازم برای بمباران واتس‌اَپ میلیون‌ها کاربر را به این افراد می‌فروخته‌اند. کاری که نقض محرز و کامل قوانین استفاده از واتس‌اَپ است و حتی می‌تواند نقض قوانین انتخاباتی خود کشور برزیل تلقی شود.
این ابزار به این افراد این امکان را می‌دهد که با جست‌وجوی کلیدواژه‌های مشخص، شمار چشمگیری از کاربران را به عنوان «گروه هدف» پیدا کنند. شیوه‌های دیگری هم برای دسترسی به شماره تلفن‌های میلیون‌ها کاربر هست: خرید قانونی از «مرکز داده‌های شهروندان» که در بعضی موارد در برزیل مجاز است؛ دسترسی و استفاده از اطلاعاتی که خود شهروندان حامی هر یک از احزاب سیاسی در دسترس حزب یا کارزارهای انتخاباتی قرار داده‌اند؛ و بالاخره دزدی یا استفاده غیرقانونی از داده‌های شرکت‌های خدمات اینترنتی و تلفنی.
رسانه‌ها در برزیل در چند ماه قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری پر بود از گزارش‌هایی از شهروندانی که حیرت‌زده تلفن همراه خود را برمی‌داشتند و می‌دیدند ناگهان به سه چهار گروه تازه‌ی واتس‌اَپ اضافه شده‌اند؛ گروه‌هایی که با آن‌ها آشنایی ندارند و افراد حاضر در گروه را هم نمی‌شناسند. تمام مطالب این گروه‌ها مرتبط با انتخابات پیشِ روی ریاست‌جمهوری در برزیل بود و راست و دروغ درهم‌آمیخته. میان این بازار مکاره، تشخیص سره از ناسره برای بسیاری از شهروندان عادی ناممکن بود.
تلاش نافرجام رسانه‌ها برای مبارزه با هیاهوی واتس‌اَپ
بازار دروغ و جعل و اغراق که در گروه‌های واتس‌اَپی بالا گرفت، رسانه‌های حرفه‌ای برزیل با حس مسئولیت و نگرانی دور هم جمع شدند تا فکر چاره کنند. با هم‌فکری سردبیریِ ۲۴ رسانه‌ی جریان‌اصلی و کوچک و بزرگ و همکاری دانشگاه هاروارد، پروژه‌ی comprova راه افتاد. پروژه‌ای که به‌دنبال راستی‌آزمایی تمام اخبار و عکس‌های مرتبط با انتخابات ریاست‌جمهوری برزیل بود تا واقعیت و حقیقت را پیش روی مخاطبان بگذارد. هر خبر مشکوکی که در واتس‌اَپ منتشر می‌شد، در اختیار اعضای تحریریه‌ها قرار می‌گرفت تا درباره‌ی خبر بررسی و راستی‌آزمایی کنند. هیچ خبری بدون تأییدِ دست‌کم ۳ خبرنگار از ۳ رسانه‌ی مختلف، منتشر نمی‌شد.
به‌رغم این‌که این همکاری بزرگ رسانه‌ای، تحسین‌برانگیز و کم‌نظیربود، بسیاری از همان ابتدا بدگمان بودند و حدس می‌زدند که توان و دسترسی همه‌ی این رسانه‌ها باهم به شهروندان، به اندازه‌ی یکی از افرادی هم نیست که ناگهان و همزمان به ۳۰۰ هزار کاربر در گروهی در واتس‌اَپ، خبری جعلی می‌فرستد و یک دقیقه بعد همان خبر را در گروهی دیگر به هزاران نفر دیگر ارسال می‌کند.
رسانه‌های برزیل در این پروژه سعی می‌کردند همزمان باهم گزارش یکسانی را که پرده از خبری دروغین یا جعل و دروغ‌گویی یکی از نامزدها می‌داد و با همکاری یکدیگر تهیه می‌کردند انتشار دهند. آن‌ها با این کار تلاش می‌کردند گروه‌های بیشتری از شهروندان را مطلع کنند.
با این‌حال حربه‌ی «انتشار همزمان یک گزارش» هم برای مقابله با سونامی اخبار دروغین واتس‌اَپ کافی نبود. این جنگ، از ابتدا نابرابر بود و محکوم به شکست. در شرایطی که ۴۴ درصد واجدین شرایط رأی در برزیل تنها از واتس‌اَپ برای دنبال کردن اخبار انتخاباتی استفاده می‌کردند و بسیاری از آن‌ها هرگز سراغ وب‌سایت یا روزنامه‌ی این رسانه‌ها نمی‌رفتند، امید چندانی باقی نبود.
همزمان بررسی دانشگاهی مشترک دانشگاه فدرال میناس گرایس و دانشگاه سائوپائولو نشان داد که از مجموع بیش از ۱۰۰ هزار تصویر انتخاباتی در گروه‌های واتس‌اَپی که مورد بررسی قرار گرفت، بیش از نیمی از تصاویر حاوی خبری گمراه‌کننده، جعلی یا دروغین بودند.
تهدیدها علیه افشاگران بازار جعل و دروغ
تا حالا برنده‌ی بازار مکاره‌ی اخبار جعلی و شایعات، افراطی‌ترین نامزدهای عوام‌گرا بوده‌اند و نهادها و افراد و تمام امکانات راستی‌آزمایی مغلوب این نبرد.
معرکه‌ی استفاده از واتس‌اَپ در انتخابات برزیل برای تأثیر گذاشتن در نتیجه‌ی انتخابات، تنها محدود به انتشار اخبار دروغین و تصاویر جعلی نبود. سویه‌ی نگران‌کننده‌ی دیگر این ماجرا، تهدیدهایی بود که افرادی را که قصد مبارزه علیه انتشار گسترده‌ی اخبار جعلی داشتند نشانه می‌گرفت.
سازمان «گزارش‌گران بدون مرز» در گزارشی که درباره‌ی این تهدیدها و آزارها علیه خبرنگاران افشاگر منتشر کرد، از بعضی از این تهدیدها پرده برداشت. یکی از نمونه‌های آزار هک شدن واتس‌اَپ، پاتریشیا کمپو ملو، خبرنگاری بود که به دنبال بررسی یکی از سرنخ‌های این اخبار دروغین رفته بود و افشا کرد که پشت این اخبار جعلی، افرادی از کارزار انتخاباتی ژائیر بولسانارو نشسته‌اند که در ازای دریافت پول از کارزار انتخاباتی او در واتس‌اَپ اخبار کذب منتشر می‌کنند. با تلفن او از شماره‌ی ناشناسی دو بار تماس‌های تهدیدآمیز گرفته شد و تمام حساب‌های کاربری او در شبکه‌های اجتماعی با بمبارانی از پیغام‌های تهدیدآمیز، آزارگر و قلدرمابانه پر شد. مائورو پائولینو، معاون روزنامه‌ی میانه‌روی فویا دِ س پائولو گزارش کرد که وقتی گزارشی درباره‌ی چگونگی این بمباران‌های واتس‌اَپی نوشت، در تنها ۴ روز ۲۲۰ هزار پیغام تهدیدآمیز روانه‌ی واتس‌اَپ او شد.
این روزنامه در نامه‌ای خطاب به دادگاه عالی انتخابات در برزیل خواستار شد تا دادگاه به مقامات پلیس کشور دستور دهد که این دست از تهدیدها را پیگیری کنند. دادگاه عالی انتخابات برزیل در پاسخ به این نامه و اعتراض‌های مشابه، اعلام کرد که در کشور «قانون ویژه‌ای» برای واتس‌اَپ و شیوه‌ی نقش‌آفرینی آن در انتخابات وجود ندارد و تنها بار دیگر تأکید کرد که بنا به قانون، محدودیت‌هایی برای تبلیغات انتخاباتی در اینترنت وجود دارد.
واتس‌اَپ چه کرد؟
در همه‌ی این چند ماه کارزار انتخاباتی، از کارشناسان فناوری گرفته تا پژوهشگران دانشگاهی، از فعالان سیاسی تا اعضای احزاب بارها اعتراض کرده و خواستار شدند که واتس‌اَپ فکری برای این بازار هیاهو بکند و امکان پخش گسترده‌ی پیام در برزیل را محدود کند.
سه تن از پژوهشگران دانشگاهی برزیل در یادداشتی که در نیویورک تایمز منتشر کردند، ۳ پیشنهاد مشخص برای واتس‌اَپ و فیسبوک داشتند تا اقدامی واقعاً عملی و مفید برای مقابله با این موج دروغ و جعل انجام دهند: محدود کردن امکان ارسال پیغام همزمان، محدود کردن امکان ساخت گروه‌های تازه به دست کاربران و محدود کردن امکان ارسال دوباره و بازنشر.
پیش از این، تلاش‌های کنشگران و اقدامات قانونی در بعضی کشورهای دیگر، واتس‌اَپ را ناچار کرد که دامنه‌ی امکانات خود را در بعضی از کشورها محدود کند. نمونه‌ی بارز، هند است که در این کشور دیگر یک کاربر می‌تواند یک پیغام را همزمان تنها به ۵ شناسه‌ی دیگر ارسال کند. واتس‌اَپ در تمام این ماه‌ها تأکید داشت که در کار مقابله با این وضعیت است و به دنبال شناسایی و مسدود کردن شناسه‌های کاربری است که همزمان صدها هزار پیغام ارسال می‌کنند یا صدها گروه تازه می‌سازند.
واتس‌اَپ در ماه اوت سال جاری اعلام کرد که از آن پس یک کاربر عادی در برزیل به‌جای ارسالِ همزمانِ پیام به ۲۵۶ نفر، تنها می‌تواند به ۲۰ شناسه‌ی دیگر پیامی بفرستد. واتس‌اَپ همچنین اعلام کرد که به دنبال پیگیری‌های حقوقی علیه شرکت‌هایی است که ابزار امکان ارسال همزمان صدها هزار پیام در واتس‌اَپ را در اختیار افراد قرارمی‌دهند.
یک هفته قبل از دور دوم انتخابات ریاست‌جمهوری برزیل، واتس‌اَپ در جواب اعتراض‌ها و انتقادها اعلام کرد که آن‌ها دیگر «زمان کافی» ندارند تا بتوانند ابزاری بسازند که بتواند مانع از این سیل اخبار جعلی و میلیونی در واتس‌اَپ برزیل شود. در واقعیت هم باز زودتر از آن‌چه بشود فکرش را کرد، دیر شده بود. چندین ماه بمباران اخبار جعلی و دروغ و تصاویر ساختگی و قلابی، کار خود را کرده و تأثیرش را بر روند انتخابات گذاشته بود.
ژائیر بولسانارو در دور دوم انتخابات ریاست‌جمهوری با کسب نزدیک به ۵۸ میلیون رأی (۵۵ درصد آرای انتخاباتی) فرناندو حداد، رقیب خود از حزب کارگر برزیل را شکست داد و یک‌بار دیگر فناوری و شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌ها با حفره‌های امنیتی و کمبودها و امکانات خود بلای جان دموکراسی شدند. تا حالا برنده‌ی بازار مکاره‌ی اخبار جعلی و شایعات، افراطی‌ترین نامزدهای عوام‌گرا بوده‌اند و نهادها و افراد و تمام امکانات راستی‌آزمایی مغلوب این نبرد.
