مقاله

کشور کوچک هلند، مبتکر و میزبان جشنواره‌های بزرگی در عالم سینماست که از میان آنها می‌توان به جشنواره‌های روتردام، آمستردام و جشنواره‌ی فیلم‌های کنشگرانه در لاهه اشاره کرد که این آخری به جشنواره‌ی «مسئله بر پرده» شهرت دارد. «مسئله بر پرده» [i]نوعی افشاگری است از نقض حقوق بشر در کشورهای جهان، پلی میان هنر و عمل اجتماعی، جشنواره‌ای برای نمایش هنر مبارزه!

امسال این جشنواره به علت محدودیت‌های ناشی از شیوع ویروس کرونا از ۱۶ تا ۲۵ آوریل به صورت آنلاین برگزار شد و صرفاً کاربران ساکن هلند به این فیلم‌ها دسترس داشتند. رسانه‌های معتبر هلندی، از جمله رادیو ۱، شبکه‌ی ان‌آرسی و روزنامه‌ها و مجلاتی مثل «فولکس کراننت» و«تروو»، اخبار این جشنواره را به طور گسترده پوشش دادند.

از میان 50 فیلم داستانی و مستند ارائه‌شده در این جشنواره، 30 فیلم برای نخستین بار در دنیا به نمایش درآمدند. این فیلم‌ها بر اساس شش مسئله تقسیم‌بندی شده بود:

کنشگر: فیلم‌هایی درباره‌ی مدافعان حقوق بشر

لنز عدالت: فیلم‌هایی درباره‌ی حاکمیت قانون و عدالت

مسئله بر پرده: فیلم‌های حقوق بشریِ تولید شده توسط هلند

«آینده از آنِ توست»

«عشق از آنِ توست»

«قدرت از آنِ توست»

فیلم‌های این بخش شامل بخش مسابقه و جوایز بین‌المللی نبود اما «جایزه‌ی دانشجویان»، «جایزه‌ی داوران فیلم‌های مستند»، «جایزه‌ی داوران فیلم‌های داستانی» سه جایزه‌ی محلی جشنواره بود که به فیلم‌هایی در این گروه اهدا شد.

 

فیلم‌های بخش مسابقه و جوایز بین‌المللی

در روز پایانی جشنواره، هئیت شش نفره‌ی داوران بین‌المللی که افرادی از بخش هنری سازمان عفو بین‌الملل نیز در میان آنها بودند، شش فیلم مستند و داستانی را که در بخش مسابقه و در چارچوب سه مسئله‌ی اصلی جشنواره بودند به عنوان برنده معرفی کردند.

فیلم مستند «پروازی بلند» به کارگردانی «سلینا ایشر» جایزه‌ی اصلی «کنشگر» را از آن خود کرد. این فیلم با الهام از زندگی «تئودورا دلاکارمن» ساخته شده است. او در ال سالوادور به علت به دنیا آوردن نوزادی مرده به قتل عمد متهم و به سی سال زندان محکوم شد. او در زندان با زنانی با اتهام‌های مشابه آشنا شد و همراه آنان برای به دست آوردن حق باروری مبارزه کرد.

فیلم «شب سلاطین» ساخته «فیلیپ لاکوته» شایسته‌ی دریافت جایزه‌ی «لنز عدالت» شناخته شد. این فیلم حکایت مرد جوان خجالتی‌ای است که در زندان عادی از سوی زندانیان خطرناک تهدید می‌شود و به اصطلاح زندانیان خلافکار باید «قصه‌گوی» آنها شود ــ که به تجاوز و تهدید به مرگ اشاره دارد. این فیلم به ابتکارات این جوان برای نجات از این وضعیت خطرناک می‌پردازد.

فیلم مستند «سایه‌بازی» ساخته‌ی مشترک «ایفای بلانکفورت» و «الس فان دریل»، جایزه‌ی اصلی «مسئله بر پرده» را از آنِ خود کرد. حکایت گروهی از نوجوانان کشورهای فقیر که به دلیل مشکلاتی نظیر جنگ،‌ فقر و سرکوب از کشورهای خود گریخته‌اند و در تلاش برای یافتن سرپناهی در کشورهای اروپایی هستند. روایتی از مصائب و استثمار، استقامت و انسانیت، داستانی که به قول هیئت داوران و سازندگان هلندی فیلم نباید از نگاه اروپاییان دور بماند.

 

فیلم‌های بخش جوایز هلند

فیلم مستند «هوای منو داشته باش»، ساخته‌ی «فریدا پاشا» برنده‌ی جایزه‌ی «داوران فیلم‌های مستند» شد. این فیلم مستندی تأثیرگذار درباره‌ی تجربیات یک گروه درمانی و مددکاری است که در یکی از مراکز نگهداری بیماران لاعلاج سرطانی در دهلی کار می‌کنند. تلاش این گروه از یک سو متمرکز بر حفظ کرامت انسانیِ بیمار تا آخرین لحظه‌ی حیات اوست و از سوی دیگر می‌کوشند تا خانواده‌ی بیمار را برای پذیرش مرگ اجتناب‌ناپذیر عزیزشان آماده کنند.

فیلم داستانی «کجا می‌روی، آیدا؟» ساخته‌ی «یاسمیلا زبانیچ» جایزه‌ی «داوران فیلم‌های داستانی» را به دست آورد. این فیلم درامی تأثیرگذار در مورد نسل‌کشی مسلمانان بوسنیایی در سربرنیستا است. آیدا به عنوان مترجم سازمان ملل در پایگاه سربازان ارتش هلند کار می‌کند. انفعال نیروهای پاسدار صلح سازمان ملل در برابر این کشتار گسترده و قتل‌عام اهالی سربرنیستا، از جمله شوهر و دو پسر آیدا، او را با بحرانی بی‌سابقه روبه‌رو می‌کند.

فیلم داستانی «گاگارین»، ساخته‌ی مشترک «فانی لیوتار» و«ژرمی تروییل» جایزه‌ی منتخب دانشجویان دانشگاه لایدن را از آنِ خود کرد. «یوری» شانزده ساله یکی از ساکنان شهرک رو به ویرانیِ گاگارین است. در حالی که دیگران آماده‌ی تخلیه کردن محل هستند، یوری با قدرت تخیل خارق‌العاده درباره‌ی زندگی در گاگارین خیال‌بافی می‌کند.

 

ویژگی‌های جشنواره‌ی امسال از دو منظر جهانی و ایرانی

جشنواره‌ی امسال نه فقط از نظر شکل برگزاری بلکه از لحاظ محتوا نیز با جشنواره‌های پیشین تفاوت داشت:

برای اولین بار، نشستی سه‌روزه با حضور فیلم‌سازان، ‌سازمان‌های غیردولتی و سرمایه‌‌گذاران و تهیه‌کنندگان سینما به منظور بررسی امکانات همکاری مؤثر برگزار شد.

برنامه‌ریزی جشنواره، انتخاب فیلم‌ها،‌ دعوت از داوران و کارشناسان معتبر، و طراحی برنامه‌های جانبی از ابتدای ژانویه توسط یک گروه بیست نفره با مدیریت «نادین مارابا» و هماهنگی «جولی نیدرکورن» انجام گرفت. دو زن جوان دیگر «سارا بایربی» و «آنلیا بونیت» از مسئولان واحد آموزش سازمان عفو بین‌الملل مسئول برگزاری کلاس‌‌های کارشناسی ارشد «حقوق بشر، حقوق زنان در ایران» بودند. سه نفر از شش عضو هیئت داوران زن بودند. اکثر اداره‌کنندگان میزگردها زنان برجسته بودند. تأکید بر نقش و عاملیت زنان در حوزه‌ی موضوعی جشنواره،‌ حتی در انتخاب فیلم‌ها در هر دو بخش مستند و داستانی نیز مشهود بود. برای مثال، می‌توان به مستند «نسرین» در بخش بین‌المللی جایزه‌ی کنشگر و فیلم داستانی «میترا» در بخش فیلم‌های هلندی اشاره کرد.

 

فیلم مستند «نسرین»

فیلم مستند «نسرین» به کارگردانی جف کافمن و مارشا راس، که به زندگی و مبارزات نسرین ستوده در دهه‌ی اخیر می‌پردازد، با استقبال همه‌ی دست‌اندرکاران جشنواره روبه‌رو شد و بخش آموزشی جشنواره به این فیلم و مسئله‌ی حقوق بشر و حقوق زنان در ایران اختصاص یافت. وظیفه‌ی اداره‌ی این کلاس بر عهده‌ی نگارنده بود. تکلیف پایانی این کلاس طرح اجرای کمپینی با موضوع نسرین ستوده بود. پیشنهادات ارائه شده از سوی دانشجویان که با روش توفان فکری و در زمانی کمتر از یک دقیقه بر روی برگه‌های سفید نوشته شد، از خواست آزادی نسرین تا تعطیلی زندان قرچک را دربرمی‌گرفت. از آنجا که نسرین ستوده نیز درخواست تعطیلی زندان قرچک را در مرخصیِ نوروزی خود مطرح کرده بود، ‌این خواست به عنوان خروجیِ کلاس دانشجویان کارشناسی ارشد عفو بین‌الملل در دستور کار قرار گرفت.

 

فیلم داستانی «میترا»

فیلم داستانی «میترا» ساخته‌ی کاوه مدیری از فیلمسازان نسل دوم مهاجران ایرانی ساکن هلند است. داستان فیلم میترا مبتنی بر بخش‌هایی از زندگی خانوادگی فیلم‌ساز در ایران و هلند است.

دستگیری خواهر و دایی جوان فیلم‌ساز که از اعضای سازمان مجاهدین خلق بوده‌اند و سپس کشته شدن خواهر و تحت تعقیب بودن خانواده در ابتدای دهه‌ی شصت به فرار دایی و مادر او به هلند می‌انجامد. بعد از نزدیک به چهل سال زندگی در هلند و ادامه‌ی تحصیل مادر تا دستیابی به بالاترین رتبه‌ی استادی در دانشگاه، مواجهه‌ی مادر با فردی که عامل «لو دادن» و در نهایت اعدام دخترش بوده او را با چالش‌های فراوانی روبه‌رو می‌کند. این فیلم به سرکوب سال‌های شصت،‌ تواب‌سازی، مهاجرت اجباری،‌ هژمونی رویکرد سازمانی در اجرای عدالت در برابر «دادخواهی عادلانه» و چالش‌های انسانی در میانه‌ی انتقام‌گیری و بخشش می‌پردازد.

 

پای صحبت نادین مارابا و جولی ندرکورن، مدیر و هماهنگ‌کننده‌ی جشنواره

یک هفته پس از پایان جشنواره برای تهیه‌ی گزارش با نادین و جولی درباره‌ی واکنش تماشاچیان به صحبت می‌نشینیم. با خنده می‌گویند که وقتی همه‌ی تماشاچیان در خانه و جلوی تلویزیون‌های خود نشسته‌اند ارزیابی واکنش آنها چندان آسان نیست.

جولی اضافه می‌کند که «حتی اکثر پرسش و پاسخ‌هایی که پس از نمایش فیلم‌ها پخش شد از قبل ضبط شده بود و پرسش‌ها از طرف افرادی بود که فیلم را پیش از جشنواره دیده بودند. فقط در مسترکلاس سازمان عفو بین‌الملل بود که پرسش و پاسخ‌ها زنده بود.»

از او درباره‌ی بازخورد دانشجویان کلاس می‌پرسم: «دانشجویان واکنش‌های بسیار مثبتی به فیلم نسرین داشتند. همان‌طور که خودت شاهد بودی، پس از پایان کلاس همه‌ی دانشجویان با پیشنهادها و ابتکارات جالبی همبستگی خود با نسرین را اعلام کردند و هشتگ تعطیلی زندان قرچک به عنوان خروجیِ کلاس از سوی شعبه‌ی عفو بین‌الملل در هلند در حال پیگیری است.» او می‌افزاید: «‌راستش فیلم نسرین قلب تماشاگران را چنان فشرد که همه‌ی آنها می‌خواهند در چالش آزادی نسرین و تعطیلی زندان قرچک مشارکت کنند.»

آخرین پرسش من این بود که آیا غیر از فیلم نسرین، از افراد و عوامل دیگر فیلم‌های بخش کنشگر، کسانی در مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها و دیدار با نهادهای حقوق بشری شرکت داشتند؟‌ «بله برای هر هشت فیلم مستندی که در بخش کنشگر نمایش داده شد دیدارهایی میان یکی از عوامل فیلم با مسئولان نهادهایی مثل عفو بین‌الملل، ‌وزارت امور خارجه‌ی هلند، سازمان‌های بین‌المللی و سفرای حقوق بشر، و تعدادی از تشکل‌های هلندیِ حقوق زنان و حقوق بشر ترتیب دادیم. سعی ما این بود که میان افرادی که از کشورهای مختلف در زمینه‌های مشترک کار می‌کنند انگیزه‌ی همکاری ایجاد شود.»

این جشنواره با انتخاب و چیدمان دقیق مسائل،‌ فیلم‌ها، داوران، جوایز،‌ سخنرانان، مصاحبه‌شوندگان، مدرسان و دانشجویان نه تنها دوستداران و دست‌اندرکاران سینما بلکه کنشگران، استادان، دانشجویان، مسئولان نهادهای حقوق بشری، مسئولان وزارت امور خارجه و اداره‌ی مهاجرت هلند، مدیران تشکل‌های بین‌المللی، سینماگران، هواداران سینما و مدافعان حقوق بشر در هلند را به مدت ده روز درگیر هنر مبارزه برای حقوق بشر کرد!

شاید بتوان گفت که جشنواره‌هایی همچون «مسئله بر پرده» کنشی است هنرمندانه برای نشان دادن آنچه در دنیای کنشگری می‌گذرد. اگر هنر نبود، شاید کسی در غرب از بعضی از این روایت‌ها مطلع نمی‌شد، روایت‌هایی تلخ و شیرین همچون فیلم داستانی «مردی که پوستش را فروخت» و فیلم مستند «نسرین»!

حالا همه‌ی دست‌اندرکاران هلندی جشنواره طبق سنت اروپایی پس از پایان یک دوره‌ی کار سخت، هفته یا هفته‌هایی را به مرخصی و تعطیلات می‌روند. من و دیگر عوامل فیلم‌های بخش کنشگر یا در موطن خود یا در جایی بسیار دورتر، جلوی تلویزیون‌های خود می‌نشینیم و وقایع جنوب جهانی، از خاورمیانه تا شمال آفریقا و آمریکای جنوبی، را تماشا می‌کنیم. البته این ربطی به تماشای فیلم‌های جشنواره‌ی «مسئله بر پرده» ندارد بلکه نوعی تماشای مدام مسئله‌ی حل‌نشده‌ی جنوب جهانی بر پرده‌ی شمال جهان است!