مقاله

نظریه‌های توطئه و شایعات اغلب به دنبال وقایع منفی شیوع پیدا می‌کنند، به ویژه اگر این وقایع جدید و تا اندازه‌ای ناشناخته باشند. این دقیقاً همان اتفاقی است که در رابطه با ویروس کرونا روی داد.

این مسئله چیزی فراتر از سایت‌های انتشار اخبار ساختگی و ‌تله‌کلیک بود. در حالی که پلیس مجارستان با برخی از سایت‌های انتشار اخبار ساختگی برخورد سفت و سختی داشت اما حکومت مجارستان، به ویژه در مرحله‌ی نخست شیوع این همه‌گیری، در تلاشی سخت برای مقصریابی و فرافکنی، از امپراتوری رسانه‌ای خود برای انتشار اخبار ساختگی درباره‌ی منشأ و علل این بحران استفاده می‌کرد.

 

کرونا ــ سلطان اخبار ساختگی

با فراگیر شدن ترس از ویروس کرونا در جهان، کارزارهای انتشار اخبار ساختگی روز‌به‌روز کارآمدتر می‌شوند. علاوه بر سایت‌های تله‌کلیک که با انتشار اطلاعات نادرست و جنجالی درباره‌ی این ویروس به دنبال بهره‌برداری‌اند، آن دسته از بازیگران عرصه‌ی سیاست جهانی نیز که از آشوب اطلاعاتی سود می‌برند وارد میدان شده‌اند. یکی از مسئولان سازمان بهداشت جهانی وضعیت را چنین خلاصه کرده است: ما با «همه‌گیری اخبار ساختگی» مواجه‌ایم، که دست‌کم به اندازه‌ی خود این ویروس خطرناک است زیرا اخبار ساختگی سریع‌تر و راحت‌تر منتشر می‌شوند و آسیب زیادی به بار می‌آورند.

 اخبار ساختگی نه تنها موجب شکل‌گرفتن باورهای نادرست می‌شوند بلکه ممکن است به قیمت جان افراد تمام شده و ناآرامی اجتماعی به بار آورند. دو راه خطرناک برای انتشار اخبار ساختگی درباره‌ی این ویروس یکی پیش‌پاافتاده جلوه دادن /انکار و دیگری مبالغه/هراس‌افکنی در باره‌ی آن است. برای مثال، در کره‌ی جنوبی با مورد نخست مواجه بودیم، در آنجا فرقه‌ای مخفی با ۲۰۰هزار عضو منکر وجود ویروس کرونا بودند و باور داشتند که این یک دروغ‌پردازی و صرفاً نقشه‌ و توطئه‌ی حکومت است، که نتیجه‌ی آن مرگ هزاران نفر بود.

نمونه‌ی موفق هراس‌افکنی را می‌توان در اوکراین یافت. نامه‌ای جعلی به نام وزارت بهداشت منتشر شد که در آن اعلام شده بود ویروس کرونا به اوکراین رسیده است. این نامه‌ی جعلی به دست تعداد زیادی از مردم رسید و منجر به اعتراضاتی کوچک و برخی برخوردهای خشونت‌آمیز شد، معترضان حتی به سمت اتوبوسی که از چین آمده بود یورش بردند. ظنی قوی وجود دارد که این اخبار ساختگی با کمک روسیه انتشار یافته است.

موارد آشکارتری نیز وجود دارند: منابع روسی روایت‌های متعدد نادرست و ضدونقیضی درباره‌ی ویروس کرونا منتشر کردند، در این روایات هم منکر وجود آن بودند و هم ادعا داشتند این ویروس یکی از سلاح‌های زیستی غرب است. فیلیپ ریکر، معاون وزیر خارجه‌ی آمریکا در امور آسیا و اوراسیا، روسیه را یکی از منابع انتشار اخبار ساختگی درباره‌ی ویروس کرونا خواند.

سایر رژیم‌های خودکامه نیز در انتشار این‌گونه روایت‌های ساختگی بسیار فعال بوده‌اند. جالب‌ترین نمونه چین است، جایی که این ویروس از آنجا آغاز شد. از همان ابتدا، روسیه و چین با انتشار تعدادی اخبار ساختگی قصد داشتند آمریکا را مسئول این ویروس معرف کنند و ادعا داشتند که آنان این ویروس را به عنوان سلاحی زیستی تولید کرده‌اند. حتی اخیراً مسئولان عالی‌رتبه‌ی چین نیز این روایت را تکرار کرده‌ و یکی از دیپلمات‌های چینی آمریکا را منشأ این ویروس خوانده و سخنگوی اداره‌ی اطلاعات وزارت امور خارجه‌ی چین ادعا کرده است که «احتمالاً ارتش آمریکا این بیماری همه‌گیر را به ووهان آورده است.» هدف از این دروغ آشکار آن است که به جای حزب کمونیست چین ــ که از همان ابتدا مسئول اصلی انتشار جهانی این ویروس بوده است ــ گروه دیگری را به عنوان مقصر معرفی کنند.

عکس از عدلی وحید در Unsplash

---

احتمالاً ایران مهم‌ترین مثالی‌ست که نشان می‌دهد چگونه واکنش‌های معمول رژیم‌های خودکامه، انکار و اتهام‌زنی‌های مورد حمایت دولت، و ناآگاهی از خودِ بحران می‌تواند به وضعیتی مرگ‌بارتر منجر شود. دستگاه تبلیغات حکومتی برای بالابردن تعداد رأی‌دهندگان به منظور کسب مشروعیت برای رژیم، در عمل وجود ویروس را انکار کرد و مدعی بود این صرفاً مبالغه‌ی خبری آمریکاست تا از تعداد رأی‌دهندگان بکاهد. آنان بر اساس این نظریه‌ی توطئه در برابر شهروندان و رسانه‌ها ایستادند. نتیجه را همه می‌دانند: بنا بر آمار رسمی، ابتلای ۱۴هزار نفر به ویروس کرونا و مرگ حدود 800 نفر ــ آمار واقعی باید چندین برابر بیشتر باشد.

 

مجارستان: عرصه‌ی اخبار جعلی دوگانه

در مجارستان با دو نوع اخبار ساختگی مواجه‌ایم. در حاشیه، سایت‌های تله‌کلیکِ انتشار اخبار جعلی وجود دارند که در تمام جوامع دموکراتیک فعال‌اند و با سوءاستفاده از آزادی بیان روایت‌های جریان اصلی را به چالش می‌کشند. اما رسانه‌های جریان اصلی نیز در انتشار اخبار ساختگی دست دارند: رسانه‌های حکومتی و طرفدار حکومت در نقش همسرایانی برای بیانه‌های رسمی حکومت ظاهر می‌شوند. این گروه از ناشران اخبار ساختگی شباهت‌هایی با ناشران اخبار ساختگی در دولت‌های خودکامه دارند.

 

اخبار ساختگی در سایت‌های تله‌کلیک

متهمان اصلی انتشار اخبار ساختگی درباره‌ی ویروس کرونا در ابتدای کار درگاه‌های آنلاینی بودند که می‌خواستند از این وضعیت سود مالی کسب کنند. منبع اصلی درآمد آن‌ها تبلیغات است. اغلب در این سایت‌ها تبلیغات شرکت‌های چندملیتی بزرگ را می‌توان دید که، برای مثال، از طریق Google Ads در آن‌ها نمایش داده می‌شود.

۱۲ صفحه‌ی فیسبوکی پرنفوذ انتشار اخبار ساختگی مجارستان را که در مجموع بیش از یک میلیون دنبال‌کننده داشتند، انتخاب کردیم و با کمک SentiOne محتوا و دایره‌ی انتشار پیام‌هایشان را زیر نظر گرفتیم.

پست‌های این ۱۲ صفحه به شکلی چشمگیری توجه‌ها را به خود جلب می‌کرد. ۲۰۰ پست منجر به ۲۱ هزار تعامل، ۳۷۰۰ اظهار نظر، و 22 هزار به اشتراک‌گذاری (تا ۲۷ فوریه) شده بود. تعداد بالای به اشتراک‌گذاری نگران‌کننده بود زیرا احتمالاً باعث می‌شد این روایت‌ها به تعداد بیشتری از کاربران شبکه‌های اجتماعی برسد. بر اساس تعداد دنبال‌کنندگان این صفحات و داده‌های مربوط به تعاملات، دلایلی وجود دارد که نشان می‌دهد این روایت‌های ساختگی احتمالاً به دست صدها هزار کاربر مجاری‌زبان رسیده است.

 

اما این روایت‌ها چه بودند؟

اخبار ساختگی درباره‌ی شیوع ویروس کووید ۱۹ در چهار دسته‌ی کلی قرار می‌گیرند.

گروه نخست شامل «نظریه‌های نسل‌کشی» می‌شود که بنا بر آن‌ها فردی عامدانه به دنبال انتشار این ویروس است تا به هدفی خاص دست بیابد. شایع‌ترین روایت این گروه ادعا دارد که «نخبگان جهانی» ــ از جمله، بیل گیتس ــ به دنبال کاستن از جمعیت زمین‌اند. حتی درگاه Demokrata، از سایت‌های طرفدار حکومت، نیز «نظریه‌ی بیل گیتس» را مطرح کرد اما این نظریه بیشتر در سایت‌های تله‌کلیک مطرح است. این نظریه روایتی پوپولیستی دارد.

احتمالاً ایران مهم‌ترین مثالی‌ست که نشان می‌دهد چگونه واکنش‌های معمول رژیم‌های خودکامه، انکار و اتهام‌زنی‌های مورد حمایت دولت، و ناآگاهی از خودِ بحران می‌تواند به وضعیتی مرگ‌بارتر منجر شود.

گروه دوم شامل «نظریه‌های سلاح زیستی» است که پیش‌تر هم به آن اشاره کردیم. نظریه‌های شایع در این گروه ادعا می‌کنند در «جنگ جهانی سوم» علیه چین سلاح زیستی به کار گرفته‌ شده است. برای مثال، یکی از این نظریه‌ها ادعا می‌کند عامل شیوع این ویروس آمریکاست و با این کار می‌خواهد «اقتصاد چین را به زانو درآورد.» این روایت با روایت ژئوپلیتیک شناخته‌شده‌ای‌ که اغلب روسیه و چین آن را انتشار می‌دهند کاملاً هم‌خوانی دارد، بنا بر این نظریه آمریکا با کسانی که آن‌ها را رقیب خود بداند رفتاری خصمانه دارد و حتی اگر لازم باشد معاهدات بین‌المللی را زیر پا می‌گذارد. در عین حال، نظریه‌های توطئه‌ای نیز که ادعا می‌کنند چین عامل انتشار این ویروس بوده و آن را در آزمایشگاهی نظامی در چین به عنوان سلاحی زیستی تولید کرده است، شایع‌اند. ویژگی مشترک این نظریه‌ها آن است که ادعا دارند ویروس کرونا چیزی نیست که به صورت طبیعی روی دهد بلکه نتیجه‌ی نقشه‌ای معین برای نابود ساختن گروهی از مردم است.

گروه سومِ اخبارِ ساختگی روایت‌های آخرالزمانیِ «پایان جهان» است. این مطالب با ادعاهایی که به هراس مردم دامن ‌می‌زند می‌خواهند جنجال به پا کنند. ادعا می‌شد در ووهان جنگی داخلی در جریان است و صدها فرد مبتلا، پست‌های بازرسی بر سر راه‌های خروج را «محاصره» کرده‌ و حتی تقریباً ۵ میلیون نفر ووهان را ترک کرده‌اند و در نتیجه این ویروس در جهان انتشار یافته است.

در این نوع اخبار ساختگی، در حالی که به طور رسمی هیچ موردی از ابتلا به ویروس در مجارستان تأیید نشده بود، درباره‌ی موارد ابتلا به ویروس و کشته‌شدگان بحث می‌شد.

آخرین و کوچک‌ترین گروه مطالب به «درمان‌ها» مربوط می‌شود. این اخبارِ ساختگی متوهمانه اعلام می‌کردند که پادزهری برای این ویروس پیدا شده است، داروهای سنتی چینی این ویروس را «متوقف» می‌کند، و درباره‌ی درمان با ویتامین ث خیال‌پردازی می‌کردند.

مقامات مجارستان از اکثر این روایت‌های ساختگی آگاهی داشتند، آن‌ها تحقیقاتی را درباره‌ی تعدادی از سردبیران درگاه‌های ناشر اطلاعات نادرست درباره‌ی ویروس کرونا آغاز کردند. این درگاه‌ها بسته شده‌ و مقامات علیه سردبیران آن‌ها اقامه‌ی دعوی کرده‌اند. همچنین پلیس یک ویدئوبلاگر را که با انتشار اخباری نادرست ادعا کرده بود در بوداپست منع آمدوشد برقرار خواهد شد، دستگیر کرد.

هوشیاری مقامات در مقابله با این سایت‌ها دلگرم‌کننده است و اقدامات محدودکننده علیه این‌گونه سایت‌ها نیز موجه به نظر می‌رسد زیرا هراس در چنین شرایطی می‌تواند به بهای جان انسان‌ها تمام شود. درگاه‌های انتشار اخبار ساختگی متعددی مشغول نشر خبرهای گمراه‌کننده‌ و تشویش‌برانگیز‌ند و این اخبار به دست صدها هزار نفر می‌رسد. مقالات عوام‌فریبانه درباره‌ی کووید ۱۹ صرفاً تعداد بازدیدکنندگان این سایت‌ها را بالا می‌برد و به انتشار اخبار ساختگی درباره‌ی مراقبت‌ها بهداشتی و «درمان‌های» غیرمؤثر کمک می‌کند. این سایت‌ها اخباری ساختگی درباره‌ی «طب جایگزین» منتشر می‌کنند؛ آن‌ها می‌توانند مروج جریان ضدیت با واکسیناسیون باشند و آسیبی بیشتر از بحران اخبار ساختگی رقم بزنند.

متأسفانه در عین حال، برخی مقامات عالی‌رتبه‌ی مجارستان با انتشار اخبار ساختگی مبارزه نمی‌کنند بلکه در تولید و گسترش آن نیز دست دارند. مشابه با مورد ایران، هدف اصلی آنان سرزنش دیگران و پنهان کردن عدمِ ‌آمادگی مقامات است.  

 

اخبار ساختگی مورد حمایت دولت

مقامات مجارستان انگشت اتهام را به سمت بیماران مبتلا به ویروس کرونا در کمپ‌های مهاجران نشانه گرفتند. در عین‌حال، نخستین موارد اعلام عمومی ابتلا به ویروس کرونا دانشجویان ایرانی بودند و حکومت مجارستان، مقامات مسئول و حزب محافظه‌کار فیدس به شکلی زننده آنان را به خاطر عدم‌ همکاری در دوران قرنطینه سرزنش کردند ــ پیامی که عامدانه به دنبال تحکیم تصور پیوند بین ویروس کرونا و مهاجران مسلمان بود. 

مجارستان تنها کشوری نبود که برای مقابله با ویروس کرونا اصلاً آمادگی نداشت ــ حتی در میان کشورهای توسعه‌یافته نیز این آمادگی وجود نداشت. در ۲۸ فوریه، که هنوز هیچ مورد تأییدشده‌ای از ابتلا به این ویروس در مجارستان وجود نداشت، ویکتور اوربان، نخست‌وزیر کشور، با اطمینان اعلام کرد که چالش اصلی برای مجارستان نه ویروس کرونا بلکه مهاجرت غیرقانونی‌ است. کوچک شمردن اهمیت این ویروس بعد جای خود را به پروپاگاندایی داد که موضوع محبوب حکومت مجارستان ــ یعنی مهاجرت غیرقانونی ــ را به این ویروس پیوند می‌داد.

نخستین بار این مشاور امنیت داخلی نخست وزیر، گئورگ باکوندی، بود که روایت اصلی را درباره‌ی پیوند بین ویروس کرونا و مهاجرت غیرقانونی مطرح کرد. او در اوایل ماه مارس اعلام کرد که «بین ویروس کرونا و مهاجرت غیرقانونی ارتباطی وجود دارد.» او افزود که اغلب مهاجران غیرقانونی از افغانستان، پاکستان یا ایران می‌آیند و در نتیجه اغلب آنان یا از یکی از مراکز این بیماری‌ همه‌گیر آمده‌اند یا از آن‌ها عبور کرده‌اند. در نتیجه، «مکان‌های ورودِ» بدنام به طور خودکار اعلام کردند که تمام مهاجران از مرز جنوبی را رد می‌کند. این نخستین نشانه‌ی مهمی بود که نشان می‌داد حکومت قصد دارد از این بیماری همه‌گیر برای مقاصد سیاسی خود بهره‌برداری کند.

بعداً، نخست وزیر شیفته‌ی این طرح و داستان شد و شروع کرد به ترویج آن در داخل و خارج کشور. در راستای همین استدلال، مقامات مجارستان انگشت اتهام را به سمت بیماران مبتلا به ویروس کرونا در کمپ‌های مهاجران نشانه گرفتند. در عین‌حال، نخستین موارد اعلام عمومی ابتلا به ویروس کرونا دانشجویان ایرانی بودند و حکومت مجارستان، مقامات مسئول و حزب محافظه‌کار فیدس به شکلی زننده آنان را به خاطر عدم‌ همکاری در دوران قرنطینه سرزنش کردند ــ پیامی که عامدانه به دنبال تحکیم تصور پیوند بین ویروس کرونا و مهاجران مسلمان بود. 

این پیام‌ها مضحک بودند. ایرانیانی که در مجارستان تست کرونای آنان مثبت بود مهاجران غیرقانونی نبودند بلکه دانشجویانی بودند که در مجارستان و در برنامه‌های مورد حمایت دولت مشغول به تحصیل بودند. از این گذشته، چگونه می‌توان مهاجران غیرقانونی را به خاطر همه‌گیری بیماری‌ای‌ سرزنش کرد که مسیر پرواز نخبگان در سراسر جهان را دنبال کرده و مقاماتی مانند شهردار میامی، همسر نخست‌وزیر کانادا، سخنگوی رییس‌جمهور برزیل، و تام هنکس را مبتلا کرده است؟ 

کارشناسان هوادار حکومت این پیام را که «کشورهای مهاجر بیشتر تحت تأثیر این بحران قرار دارند» ــ که معلوم نیست عبارت «کشورهای مهاجر» در آن چه معنایی دارد ــ طوطی‌وار تکرار می‌کنند و تقصیر را گردن اروپای غربی، و البته جرج سوروس و نظریه‌ی جامعه‌ی باز او، می‌اندازند. در همان حال، در سطح مقامات رسمی هیچ کس حکومت چین، یعنی منشأ ویروس، را مقصر نخوانده است ــ احتمالاً برای حفظ پیوندهای سیاسی و اقتصادی‌شان با چین.

سخنگوی حکومت مجارستان، مطبوعات را به خاطر راستی‌آزمایی نکردن مطالب سرزنش و روزنامه‌نگاران را تلویحاً تهدید می‌کند و مدعی‌ست حکومت دست به هر اقدامی خواهد زد تا سیل اخبار ساختگی و شایعات را متوقف کند.

هفته‌ی پیش، پس از یک دوره انکار و تأخیر در واکنش، عاقبت حکومت مجارستان اقدامات محدودکننده‌ی متعددی را به اجرا درآورد تا از سرعت انتشار این ویروس بکاهد. این بحران بزرگ‌ترین چالشی‌ست که اوربان در دوران ۱۰ ساله‌ی نخست‌وزیری خود با آن مواجه بوده است. دلیل آن تنها افت اقتصادی و تعداد زیاد قربانیان، مسائلی که سایر کشورهای اروپایی نیز با آن مواجه هستند، نیست. این بحران بیشترین لطمه را به بخش‌هایی وارد آورده است ــ یعنی خدمات بهداشت و درمان و آموزش و پرورش ــ که پیش‌تر حکومت مجارستان با سیاست‌های مالی محدودکننده‌ی خود لطمه‌ی شدیدی به آن‌ها وارد آورده بود، آن هم در دورانی که در زمینه‌های دیگر رشد چشمگیری وجود داشت.

دولت اوربان از پیامدهای سیاسی این بحران به وحشت افتاده است و می‌خواهد با کارزار انتشار اخبار جعلی و مقصریابی، نارضایتی‌ها را به سمت دیگری هدایت کند. اوربان به شکلی از حکومت‌داری عادت کرده است که با توجه به بنیان اقتصادی قوی می‌توانست صرفاً با توسل به اطلاع‌رسانی سیاسی و سیاست نمادین و با تکیه بر امپراتوری رسانه‌ای گسترده و شدیداً متمرکز، دست به هر کاری بزند بدون این که نگران عواقب‌اش باشد. نخستین هفته‌های مواجهه با این همه‌گیری جهانی نشان می‌دهد که این بار استفاده از چنین ترفندی بسیار دشوار خواهد بود.

 

برگردان: هامون نیشابوری

---

 پیتر کرِکو و پاتریک سیچرل پژوهشگران Political Capital Institute هستند. آن‌چه خواندید برگردان این نوشته‌ی آن‌ها با عنوان اصلیِ زیر است:

Péter Krekó, Patrik Szicherle, ‘Gone viral: COVID-19 in the disinformation ecosystem,’ Eurozine, 17 March 2020.