ایران و گردش قرن: آزموده‌ها، آموزه‌ها و چشم‌اندازها (لاهه، ایران‌آکادمیا)
امسال، یعنی سال ۱۴۰۱، آغاز قرن پانزدهم خورشیدی در تقویم ایرانی است. قرن چهاردهم خورشیدی پانزده سال پس از پیروزی انقلاب مشروطه، با نگاه به افق‌های روشن و امید به توسعه و دموکراسی آغاز شده بود. اما در پایان قرن، آنچه در مقابل دیدگان حسرت‌زده‌ی ملت به جای مانده، جامعه‌ای است بدون افق و مردمانی سرخورده از فقدان دموکراسی و ناامید نسبت به آنچه «آینده» نام دارد و انگار قرار رسیدن به این سرزمین را ندارد... .
چرا به اینجا رسیدیم؟ کدام و کدامین اشتباه، ایران را به اینجا رسانید؟ چه‌چیزهایی را ندیدیم و چه‌چیزهایی را دیدیم و نادیده انگاشتیم؟ چه شد که در مقابل دیدگان بهت‌زده‌ی ملت، سرزمین از دست می‌رود و زمامداران اقتدارگرا می‌مانند؟
تلاش برای یافتن پاسخ به پرسش‌هایی ازاین‌دست، زمینه‌ساز برگزاری دومین کنفرانس ایران‌پژوهی معاصر از سوی اعضای هیئت‌علمی ایران‌آکادمیا و مدیر تلاشگرش، علیرضا کاظمی، شد. سعید پیوندی از اعضای هیئت‌علمی ایران‌آکادمیا در ضرورت این کنفرانس می‌گوید: «این کنفرانس تلنگری به جامعه‌ی روشنفکری است برای بازگشت سنجشگرانه و بدون سانسور و بدون خطوط قرمز به قرنی که پشت‌سرگذاشتیم؛ برای درک آینده و پیشگیری از ضربه‌های مشابه قرن پیشین.»
کنفرانس «ایران و گردش قرن، آزموده‌ها، آموزه‌ها و چشم‌اندازها» دومین کنفرانس بین‌المللی ایران‌پژوهی معاصر بود که از سوی «ایران‌آکادمیا» در روزهای ۲۶ و ۲۷ اوت در شهر لاهه در محل مؤسسه‌ی علوم اجتماعی دانشگاه اراسموس برگزار شد.
سخنرانان این کنفرانس از میان برجسته‌ترین چهره‌های دانشگاهی، اندیشمندان و صاحب‌نظران ایرانی در علوم اجتماعی از دانشگاه‌های معتبر کشورهای آمریکا، کانادا، بریتانیا، فرانسه، آلمان و هلند در این کنفرانس حضور داشتند. حضور دانشجویان، فارغ‌التحصیلان و پژوهشگرانی از ایران، ترکیه و کشورهای دیگر که به‌صورت آنلاین سخنرانی خود را ارائه می‌دادند، یکی از نقاط عطف این کنفرانس بود.
محورهای مورد بحث‌وبررسی در این کنفرانس شامل جنبش‌های اجتماعی در ایران، مسائل زنان و جنبش زنان ایران، حقوق بشر، محیط‌زیست، نقش روابط بین‌الملل و سیاست خارجی در حکمرانی، روشنفکران و جریان روشنفکری در ایران، سیاست‌های آموزشی، ساختار دانشگاه و چالش‌های دانشجویان در داخل کشور بود.
روز اول: پنل‌های انگلیسی‌زبان
اولین روز کنفرانس به زبان انگلیسی با سخنرانی رها بحرینی عضو هیئت امنای ایران آکادمیا آغاز شد. بالطبع سخنرانان این روز نیز ترکیبی از اساتید و اندیشمندان ایرانی و غیرایرانی بودند. سخنران اول کامران متین بود که در گفت‌وگویی با آناهیتا حسینی پس از توصیف و تحلیل مفهوم روابط بین‌الملل، از تأثیر آن بر سیاست‌های داخلی ایران سخن گفت.
در پنل «جنبش‌های اجتماعی» که توسط تورج اتابکی اداره می‌شد، فرهاد خسروخاور با اشاره به جنبش‌های قرن اخیر، به گونه‌شناسی سه نوع جنبش پرداخت و تعاریفی از جنبش اجتماعی، ناجنبش و نیز ناجنبش‌های اجتماعی ارائه کرد. درواقع افزودن یک گونه‌ی جدید، یعنی ناجنبش‌های اجتماعی، در کنار گونه‌ی پیشین، یعنی «ناجنبش» که از سوی آصف بیات تقریباً در اوایل دهه‌ی هشتاد قرن گذشته و هم‌زمان با خیزش‌های پرشور جنبش زنان در ایران طرح شده بود، پرسش‌های زیادی برای مخاطبان پیش آورد. فرهاد خسروخاور ضمن توصیف چهار جنبش در قرن اخیر، سکولاریسم را یکی از ویژگی‌های جنبش سبز و جنبش‌های پس از آن در سال‌های اخیر دانست. در همین پنل، مارال کریمی با نگرشگری و استدلال‌های نظری، به علت و علل اعتراض‌های اخیر ایران پرداخت.
پنل سوم که گفت‌وگوی نیره توحیدی با آصف بیات بود، به موضوع جنبش‌های اجتماعی در بهار عربی و حضور جنبش زنان در جنبش سبز و نیز تأثیرگذاری جنبش سبز در بهار عربی پرداخته شد. آصف بیات هرچند بر غنای گستردگی و سازماندهی جنبش‌های سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۸ ایران تأکید کرد، حضور اراده‌مند آنها در مسیر تغییر را ضعیف ارزیابی کرد.
پنل «مطالعات زنان» که با ترکیبی از آنلاین و حضوری تشکیل شد، توسط زینب پیغمبرزاده اداره شد و سخنرانانی چون حمیده صابری، دانشجوی دکترا از تورن ایتالیا، فاطمه صادقی و زهره رجبی در آن شرکت داشتند.
سعید پیوندی از اعضای هیئت‌علمی ایران‌آکادمیا در ضرورت این کنفرانس می‌گوید: «این کنفرانس تلنگری به جامعه‌ی روشنفکری است برای بازگشت سنجشگرانه و بدون سانسور و بدون خطوط قرمز به قرنی که پشت‌سرگذاشتیم؛ برای درک آینده و پیشگیری از ضربه‌های مشابه قرن پیشین.»
در پنل «حقوق بشر» که بهار صبا گرداننده‌ی آن بود، آناهیتا حسینی، فاطما بولاز و ناتالیا پوشکیوا مقالات خود را ارائه کردند. یکی از نکات جالب این پنل، سخنرانی فاطما بود که به ارائه‌ی بخش‌هایی از پایان‌نامه‌ی فوق‌لیسانس خود پرداخت. این پایان‌نامه درباره‌ی کشتار گروهی زندانیان سیاسی ایران در سال ۱۳۶۷ بود. فاطما اهل ترکیه و پژوهشگر دانشگاه در هلند است.
در پنل دیگری با عنوان قانون بین‌المللی حقوق بشر، همایون علیزاده به موضوع مراحل حقیقت‌یابی در جنایات بشری پرداخت و کارولاین فاندرفورت از جامعه‌ی بهائی‌های هلند درباره‌ی شرایط نابسامان بهائی‌ها در ایران پس از انقلاب و حملات حکومت به آنان سخن گفت. محمود مسائلی، اداره‌کننده و آغاز‌کننده‌ی بحث اصلی این پنل بودند.
پنل «مطالعات فرهنگی» را امین قدرت‌زاده اداره کرد. در این پنل آرش قجرجزی به گونه‌شناسی و سیر اندیشه در ایران با تمرکز بر نظرات احمد کسروی و صادق هدایت پرداخت. نادر نصیری نیز به توصیف و بررسی امر زندگی قهرمانانه و زندگی روزمره در رمان سووشون پرداخت.
یک پنل فارسی‌زبان هم در روز اول برگزار شد که به موضوع طبقه‌ی متوسط فقیرشده اختصاص داشت. این پنل را ایمان گنجی اداره کرد و سخنرانان آن آقای نیکفر، نازلی کاموری و آصف بیات بودند. در همین پنل، نازلی کاموری به معرفی کتاب در میانه، در حاشیه پرداخت.
شاید بتوان گفت که یکی از خلاقانه‌ترین موضوعات پنل‌های روز انگلیسی، پنل «خطبه‌های نفرت» بود که روجا فضائلی به‌همراه دو دانشجوی جوانش از افغانستان و ترکیه برگزار کردند. این سخنرانان به بررسی نفرت‌پراکنی جنسیتی و زن‌ستیزی در خطبه‌های نمازجمعه و فتاوی مراجع تقلید در کشورهای اسلامی و مشخصاً ایران و افغانستان پرداختند.
روز دوم: پنل‌های فارسی‌زبان
روز دوم کنفرانس با گفت‌وگوی سعید پیوندی و ماشاءالله آجودانی و بررسی کتاب مشروطه‌ی ایرانی آغاز شد.
پنل «جنبش زنان» با سخنان نیره توحیدی درباره‌ی گردش قرن و سیر تحولات در تلاش‌های مربوط به زنان و جنسیت در سده‌ی گذشته و روندها و مطالبات اصلی کنشگری برای حقوق زنان آغاز شد. نیره توحیدی تأثیرات «جنبش ناتمام مشروطه» که بر مبنای مدرنیته و تجددگرایی بود و نیز «انقلاب اسلامی» که بر مبنای بنیادگرایی و استبداد مذهبی بود را بر مناسبات جنسیتی در قرن گذشته بررسی کرد. توحیدی در بررسی و تحلیل مسائل زنان بر برخورداری از نگاه «گلوکال» تأکید کرد. سپس منصوره شجاعی در سخنان خود با عنوان «یک قرن و دو خیزش، به‌سوی جنبش آزادی زنان»، ابتدا به تفکیک جنبش آزادی زنان و جنبش حقوقی زنان پرداخت و سپس سخنان خود را به چهار موضوع اصلی تقسیم کرد: پدیداری جنبش آزادی زنان و جنبش حقوقی زنان، تواتر و تقاطع این دو مرحله از جنبش در قرن گذشته و قرن نو، و چرخش گفتمانی و میدانی جریان اصلی جنبش زنان در قرن پیش رو. اما به دلیل کمبود وقت، سخنان هر دو سخنران به طور کامل ارائه نشد.
پنل «سلامت و محیط‌زیست» توسط سعید پیوندی اداره شد و ایرج سبحانی، پزشک و پژوهشگر سلامت، به دگرگونی حق و تکلیف فردی و تناسب آن با حق اجتماعی در ساحت سلامت پرداخت. در ادامه، درنا جوان درباره‌ی فجایع اکولوژیک در ایران و مشخصاً فاجعه‌ی اکولوژیک دریاچه‌ی ارومیه سخن گفت.
پنل «جنبش‌های اجتماعی» را مارال کریمی اداره کرد و فرهاد خسروخاور، سعید پیوندی و محسن متقی در آن سخنرانی کردند. اشاره‌ی مؤکد محسن متقی به تفاوت اسلام نواندیشان دینی با اسلام دکتر شریعتی، با ذکر مثال‌های مشخص و ارجاع به اندیشه‌ورزان دینی، پرسش‌های زیادی برای مخاطبان پیش آورد. از نگاه متقی، اگر نسل پیشینِ نواندیشان دینی در پی قرائت حقوق بشری از اسلام بودند، نسل جدید نواندیشان دینی خواهان برقراری قوانین حقوق بشری در خوانش از اسلام هستند.
پنل «مطالعات فرودستان» را کاظم علمداری اداره کرد و دو پژوهشگر جوان، هادی میری آشتیانی و شیما تدریسی، از ایران و ترکیه در آن شرکت داشتند. ریزش طبقه‌ی متوسط و تهی‌دستان نوظهور شهری توسط هادی طرح و بررسی شد. و شیما تدریسی به پیشروی آرام دست‌فروشان زن در متروهای تهران پرداخت.
یکی از خلاقانه‌ترین موضوعات پنل‌های روز انگلیسی، پنل «خطبه‌های نفرت» بود که روجا فضائلی به‌همراه دو دانشجوی جوانش از افغانستان و ترکیه برگزار کردند. این سخنرانان به بررسی نفرت‌پراکنی جنسیتی و زن‌ستیزی در خطبه‌های نمازجمعه و فتاوی مراجع تقلید در کشورهای اسلامی و مشخصاً ایران و افغانستان پرداختند.
در پنل «تاریخ هنر» که منصوره شجاعی گرداننده‌ی آن بود، شکیبا رحمانی به معرفی زنان در عرصه‌ی موسیقی آوازی ایران از دوره هخامنشیان و ساسانیان تا پس از ورود اسلام به ایران و از آن زمان تا دوران کنونی پرداخت. در ارائه‌ی شکیبا رحمانی، با اتکا به منابع و اسناد مکتوب، حضور زنان در تاریخ موسیقی آوازی این سرزمین مستند شده؛ هرچند پس از گذشت بیش از چهار دهه از آغاز انقلاب اسلامی ایران، همچنان صدای زنان در عرصه‌های مختلف خاموش مانده است.
در پنل دیگر، تورج اتابکی کتاب اخیر خود، تاریخ فرودستان را معرفی و بررسی کرد. سجاد سپهری گرداننده‌ی این پنل بود.
پنل «نظام آموزش و کتاب‌های درسی» را سعید پیوندی اداره کرد و هایده روش به بررسی تاریخ صد سال آموزش در ایران پرداخت. سوسن ربیعی نیز به فرایند اسلامی‌کردن آموزش در ایران و پیامدهای آن پرداخت. سخنران دیگرِ پنل، وفا مهرآیین، بر تعریف شاخص‌هایی برای بازشناسایی سکسیسم در کتاب‌های درسی تمرکز کرد.
در پنلی با عنوان «دانش و قدرت»، محمدرضا نیکفر به موضوع لختی اندیشه و شر ابتذال پرداخت و ایمان گنجی نقد دانشِ به انقیادِ قدرت درآمده و مبارزه برای رهایی از آن را همچون ضرورتی برای آزادی اندیشه و تفکر انتقادی در عرصه‌ی آموزش عالی دانست.
در پنل «آموزش در کردستان»، سردار سعدی و کاوه قریشی شرکت کردند و به مشکلات آموزشی در کردستان ایران و سوریه با تمرکز بر روایات و تجارب تعلیم‌وتربیت در کردستان پرداختند. این پنل توسط کامران متین اداره شد.
عمار ملکی در پنل «افکارسنجی ایرانیان» به بررسی و شناخت تحولات ایران در رهگذر نظرات ایرانیان پرداخت.
پنل «ایران‌آکادمیا» را علیرضا کاظمی، مدیر مؤسسه‌ی ایران‌آکادمیا اداره کرد و سجاد سپهری، عاصفه بهزادی و امانوئل شکریان، از اعضای این پنل بودند. در این پنل ضمن بررسی نقاط ضعف و قدرت ایران‌آکادمیا، به پرسش‌های شرکت‌کنندگان درباره‌ی این مؤسسه پاسخ داده شد.
پنل روابط بین‌الملل توسط علی بنوعزیزی اداره شد و جلیل روشندل و کاظم علمداری در آن شرکت داشتند. علمداری به استراتژی نگاه به شرق در گردش قرن پرداخت و روند چرخش شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» را تا نگاه خیره و نیازمند امروز جمهوری اسلامی به شرق، بررسی کرد.
میزگرد «جریان روشنفکری در ایران معاصر» توسط نیکفر اداره شد و نوید گرگین و یاشار تاج‌محمدی در آن شرکت داشتند.
اختتامیه‌ی کنفرانس با میزگرد شورای دبیران مجله‌ی آزادی اندیشه برگزار شد که به معرفی انجمن آزادی اندیشه، معرفی نشریه‌ی شماره ۱۱ که به‌شیوه‌ای متفاوت با ده شماره‌ی گذشته منتشر شده و با تجلیل از همکاری‌های ایران‌آکادمیا و نقش علیرضا کاظمی در انتشار این مجله پایان یافت.
ویدئوی کلیه‌ی سخنرانی‌های ارائه‌شده در کنفرانس در وبسایت ایران‌آکادمیا موجود است و بخشی از مقالات که در تاریخ مقرر به دبیرخانه‌ی ایران‌آکادمیا رسیده بود، در ژورنال ویژه‌ی کنفرانس ایران‌آکادمیا منتشر شده است.
هم‌زمانی پنل‌ها: حق انتخاب یا ازدست‌دادن برخی از پنل‌ها؟
کنفرانس ایران‌پژوهی در طول دو روز و در سه سالنِ مؤسسه‌ی علوم اجتماعی دانشگاه اراسموس برگزار شد. روز اول در ۱۱ پنل با شرکت ۳۳ سخنران و گردانندگان پنل‌ها برگزار شد؛ و روز دوم در ۱۵ پنل با شرکت ۳۵ سخنران و گردانندگان پنل‌ها. مدیریت و کنترل این حجم فشرده از سخنرانی‌ها و پنل‌ها، با توجه به امکانات موجود، به بهترین شکل انجام شد. هرچند شرکت‌کنندگان می‌توانستند بر اساس علاقه و زمینه‌ی موضوعی مطالعات شخصی خود در هریک از برنامه‌ها شرکت کنند، تعدادی از شرکت‌کنندگان به‌دلیل هم‌زمانی دو موضوع مهم و موردعلاقه‌ی خود مجبور به چشم‌پوشی از یکی دیگر می‌شدند. گاه نیز سعی می‌کردند زمان را تقسیم کنند و دقایقی در یک سالن و دقایقی در سالن دیگر حضور پیدا کنند. هرچند این میزان از جنب‌و‌جوش و رفت‌وآمد در سالن‌های مختلف نوعی هیجان و شورمندی به کنفرانس بخشیده بود، خیلی از مباحث نیز در این میان از دست می‌رفت.
علی‌رغم تلاش‌های ارزشمند مدیریت ایران‌آکادمیا، کمبود وقت و تعدد پنل‌ها در سه سالن مختلف، مانع تعمیق مباحث و تبادل آرا میان سخنرانان و شرکت‌کنندگان در بخش پرسش و پاسخ بود. هرچند تمام سخنرانی‌ها به‌صورت آنلاین در وبسایت ایران‌آکادمیا در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت، اما جوهره‌ی کنفرانس حضوری و هیجان بحث و گفت‌وگو و سیالیت جریان روشنفکری در سالن‌های گفت‌وگو را نمی‌توان با نگاه‌کردن و شنیدن و خواندن سخنرانی‌ها در خلوت و انزوای فضای آنلاین تاخت زد!
